PSB, t. 26, s. 693.

dr Karolina Studnicka-Mariańczyk

Działalność dobroczynna i zaangażowanie społeczne Ludwiki hrabiny Ostrowskiej [w:] Życie prywatne Polaków XIX wieku, red. M. Korybut-Marciniak, M. Zbrzeźniak, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2014, t. III, ISBN: 978-83-65171-03-0.

Działalność dobroczynna i zaangażowanie społeczne Ludwiki  Ostrowskiej

Zaangażowanie społeczne rodziny Ostrowskich[1], także ich działalność filantropijna były niejako wpisane w pewien charakterystyczny dla ziemiaństwa model obywatelskiej odpowiedzialności opartej na kulturze chrześcijańskiej, a zwłaszcza etyce głoszonej przez Kościół katolicki[2]. Wyróżniał ich jednakże wysoki stopień owego zaangażowania oraz różnorodność inicjatyw – nie tylko obejmujących tradycyjne formy dobroczynności, ale też realizowanych w sferze socjalno-ekonomicznej i gospodarczej. Pod tym względem Ludwika Ostrowska z powodzeniem kontynuowała rodzinne wzorce, odnajdując dodatkową motywację w silnej wierze religijnej i ewangelicznych zasadach, które nakazywały jej wsłuchiwać się ze szczególną troską w potrzeby osób biednych, cierpiących czy pokrzywdzonych[3]. Możemy ponadto sądzić, że jej postawę wzmacniały koncepcje organicznikowskie i solidarystyczne, przedstawiające funkcjonowanie społeczeństwa na podobieństwo jednorodnego organizmu, złożonego z różnych warstw i grup, pełniących jednakże zadania i role wzajemnie od siebie uzależnione, zyskujące realizację w ramach harmonijnego systemowego układu. Tego typu zapatrywania w II połowie XIX wieku nabierały popularności w środowisku ziemiańskim, uzasadniały bowiem tradycyjne podziały społeczne – w tym także rolę ziemiaństwa –  w nowoczesny sposób, wykorzystujący zdobycze nauk biologiczno-przyrodniczych oraz rodzącej się socjologii, a także dawały teoretyczną spójną podstawę zarówno dla programów politycznych, jak i społecznych, stanowiąc odpowiedź wobec idei lewicowych czy rewolucyjnych. Doskonale ponadto łączyły się z postulatami modernizacyjnymi, wskazującymi na potrzebę cywilizacyjnego postępu poprzez rozwój gospodarczy, ale też i kształcenie warstw ludowych, podniesienie poziomu ich życia oraz emancypację prowadzącą do włączenia owych warstw w bieg życia społecznego, z ukształtowaną tożsamością narodową i poczuciem odpowiedzialności za przyszłość kraju.

Działania podejmowane przez hrabiankę charakteryzowała różnorodność form aktywności i realizowanych celów. Można zauważyć jednakże pewną specyficzną tendencję. O ile bowiem Ostrowscy w linii męskiej skupiali swą uwagę na działalności instytucjonalnej, uczestnicząc w pracach stowarzyszeń, nie stroniąc też od organizacji i działań o charakterze politycznym, o tyle aktywność Ludwiki Ostrowskiej nakierowana była głównie na inicjatywy społecznościowe i dobroczynne. Niewątpliwie zróżnicowanie to było efektem oddziaływania czynników kulturowych, określających społeczne modele kobiecej aktywności[4].

Zaangażowanie Ludwiki w działania na rzecz maluszyńskiej społeczności, osób potrzebujących czy boleśnie doświadczonych przez koleje losu możemy postrzegać zarówno jako wynik ideologiczno-kulturowej formacji, ale też okoliczności kształtowanych – po pierwsze – przez zamożność rodziny, po drugie zaś – przez panieństwo Ludwiki podyktowane – jak się wydaje – akceptacją braku odpowiednich kandydatów do ręki oraz świadomym wyborem drogi życiowej. Poszerzało to możliwości działania i pozwalało skupić uwagę na sprawach dotyczących zarządu nad domeną oraz zagadnieniach ogólnospołecznych, w szczególności potrzebach osób poszkodowanych, dotkniętych nieszczęściem czy społecznie upośledzonych, dzięki czemu możliwa była praktyczna realizacja moralnych imperatywów, zgodnych z ewangelicznym nauczaniem Kościoła, a także postulatów upowszechnianych przez pozytywistyczną publicystykę.

Ludwika, podobnie jak i cała rodzina Ostrowskich, wspierała materialnie działalność misyjną i charytatywną Kościoła. W szerszej skali były to różne fundacje, darowizny i zapisy na rzecz poszczególnych kościołów, zakonów i zakładów czy szpitali bądź przytułków prowadzonych przez instytucje kościelne i osoby duchowne. W obrębie parafii owa dobroczynność sprowadzała się do dbałości o miejscowy kościół pw. św. Mikołaja oraz wspierania wszelkich poczynań miejscowego proboszcza. Udział w życiu wspólnoty oznaczał też bezpośrednie zaangażowanie w pracach na rzecz parafii. Fundowali zatem Ostrowscy naczynia liturgiczne i szaty, wyposażenie kościoła – ołtarz, ławki, figury świętych, świece i lichtarze, finansowali przebudowę budynku i niezbędne remonty. Dbali też o odpowiednią oprawę mszy świętych i uroczystości kościelnych. Uwagi na temat owych zabiegów możemy odnaleźć w pamiętniku spisanym przez Helenę Ostrowską[5] – żonę Aleksandra i matkę Ludwiki, natomiast konkretne ślady zachowały się do dzisiaj. Spośród nich należy wspomnieć przede wszystkim o jednej ze stacji drogi krzyżowej – płaskorzeźbie osobiście wykonanej przez Ludwikę Ostrowską, krzyżu na sygnaturce kościoła – zamontowanym przez braci Ludwiki, czy też schodach prowadzących do wejścia do świątyni – wykonanych staraniem Marii Potockiej. Rodzina Ostrowskich współuczestniczyła też w akcji sadzenia szpaleru drzew na przykościelnym cmentarzu[6].

Silna motywacja religijna i niezłomność postawy, a także jej przekonania światopoglądowe – oparte na koncepcjach społecznego solidaryzmu i organiczności struktur społecznych – pozwalały Ludwice nie ustawać w podejmowaniu inicjatyw dobroczynnych, a także cierpliwie przychylać się do licznych próśb płynących ze strony osób świeckich i duchownych, zwłaszcza zaś instytucji kościelnych, którym hrabina starała się udzielać materialnego i finansowego wsparcia. Wśród zachowanych dokumentów znajduje się bardzo wiele pism z prośbą o pomoc finansową bądź rzeczową, także podziękowań za okazaną łaskawość, setki różnych kwitów, dowodów wpłaty czy rewersów. Ich liczba jest doprawdy zadziwiająca i świadczy o ówczesnej skali niezaspokojonych społecznie potrzeb, ogromie nieszczęść, ale i nadziei, bezmiarze oczekiwań, niekiedy też nachalności. Szereg owych próśb był efektem polityki prowadzonej przez administrację rosyjską, która z ledwością tolerowała działalność Kościoła katolickiego w Królestwie i starała się za wszelką cenę ograniczać oraz kontrolować jego wpływ społeczny, czego widomym przejawem były m.in. kasacje zakonów, wywłaszczenia i zakazy działalności wielu instytucji.

Nie jesteśmy w stanie przytoczyć w tym miejscu całej tej korespondencji – wszystkich próśb i wyrazów wdzięczności czy podziękowań. Na kilka listów, tych najbardziej reprezentatywnych, warto jednak zwrócić uwagę. Dokumentują one bowiem zarówno zakres i intensywność oczekiwań i próśb, jak i skalę udzielanego przez Ludwikę wsparcia. Często też ujawniają bliskość relacji między nadawcą i adresatem. Sytuację tę możemy dostrzec m.in. w poniżej przytoczonym piśmie, napisanym prawdopodobnie przez siostrę Teklę, przełożoną zakładu opiekuńczego mieszczącego się u podnóża jasnogórskiego klasztoru, przy ul. Wieluńskiej 3. W piśmie zwraca ponadto uwagę wzmianka o opiece nad chorą osobą, protegowaną przez maluszyńską dziedziczkę. Tę formę pomocy, tj. finansowanie leczenia bądź pobytu w placówce opiekuńczej, Ludwika stosowała dosyć często wobec członków maluszyńskiej społeczności dotkniętych chorobą czy nieszczęściem, skrajnie ubogich i osamotnionych.

Częstochowa 16 grudnia 1910 r.

JM.J.W.

Najcudowniejsza Pani Hrabino!

Opiekunko nasza

Serce Macierzyńskie zawsze przeczuwa, kiedy dzieci potrzebują pomocy. I serce Macierzyńskie Pani Hrabiny przeczuło […]. Nie raz już doznałyśmy tej opieki od naszego [ducha] opiekuńczego, którym Ty jesteś przezacna Hrabino. Boskie Dzieciątko niech samo wynagrodzi i drobną rączką błogosławi za jej dobre i miłosierne uczynki, jakie pełni dla jego miłości, w ozdobach ubogich jego członków. Boleśnie mi, że Pan Hrabia Józef jest [chory] [...] my się tu co dzień z dziećmi i chorymi modlimy specjalnie, chcemy gwałt Bozi zadać, by koniecznie przywrócił zdrowie bratu, a jednak dotąd Bóg nas nie wysłuchiwał. Będziemy teraz zwracać [się] do Dzieciątka Jezus, może będzie więcej łaskawe i udzieli to, o co prosimy dla naszych Dobrodziei.

Grom, jaki spadł na Jasną Górę [wyrwana kartka] [...] głęboko nas dotknął[7] i [osłabił] siły fizyczne, ja przez jakiś miesiąc nie byłam zdolna do nikogo pisać. Dziś troszkę się zaczynam budzić. Biedni Ojcowie, ile oni cierpią, śledztwa ciągle i kto wie, jaki to obrót [przybierze]. Wierni zawsze składają ofiarę, bo Bóg wymaga [.….] Dusz czystych, Duch sam zesłał swego ukochanego syna, by nas odkupić. Pozostaje nam się modlić, by zakon się wskrzesił i swoją pokutą i gorliwością zatarł plamę, jaka na nich i całym kraju ciąży.

Spotkałam wczoraj o. Rejmana, który mi mówił, że dziś nic nie pragnie tylko śmierci, czemu bardzo wierzę, bo spaść z takiej wysokości nie może mu być miłym, niech ich Pan Bóg i Matka Boska wspierają swoją łaską, wpadli [bowiem] w rozpacz.

Biedna Zuśka z niczego sobie sprawy nie zdaje, nie ma polepszenia, przeciwnie wpada często w furie, tym ją tylko można uspokoić, że J. Starsza zaraz sobie wyjedzie. Za cukier serdeczne Bóg Zapłać! Nie wiem tylko, jak zapisać, czy jako tytuł ofiary, czy też za Zosię pannę? gdy[ż] Droga Pani Hrabina nie rozpomina. Zosi kupię, co jej potrzeba. Opatrzność Boża czuwa zawsze nad nami, z czym się muszę podzielić z drogą Opiekunką. Ot[óż] wczoraj, wcale nieoczekiwanie, przysłano nam wagon węgla. Bo kupiony węgiel już się kończy. Jak tu nie chwalić Boga i nie modlić się za ukochanych Dobrodziei? Pani J. Reszke obiecała krówkę, mam nadzieję, że jeszcze w dobrych […..] Dostaniemy 2, by mieć swoje mleko niefabrykowane i drogie [……] Za mleko płacę do 106 rb. prócz [...] masła i serów. [Odnoszę] wrażenie, że utrzymanie 3 krów nie przyniesie tyle [kosztów], a chorzy i dzieci będą mieli mleko czyste. P. Reszke obiecał [też] bryczkę do naszego konika, liczę, że uprzęż dostaniemy od Ks. Lubomirskiego, jeżeli poproszę, to nie będzie potrzeby posługiwać się dorożkami. [...][8]

Na adres pałacu Ostrowskich nadchodziły też prośby z innych placówek czy ośrodków, położonych w bliższej bądź dalszej okolicy Maluszyna – np. Radomska, Przedborza, św. Anny, nadto zaś z instytucji bardziej odległych – np. z Chęcin, Wielunia, Zawiercia, Sosnowca, Krakowa i innych. W tym kontekście należy podkreślić, że dobroczynna aktywność obejmowała nie tylko instytucje, ale też bezpośrednio osoby wiążące swą przyszłość z apostolską misją. Wyrazem owej dobroczynnej postawy były w szczególności stypendia fundowane przez dziedziczkę, których celem było wspieranie młodych kandydatów i niezamożnych kleryków, pozwalające im na podjęcie i ukończenie studiów seminaryjnych.

Jak już wspomniano, dobroczynność Ludwiki, szerzej zaś – rodziny Ostrowskich, nie ograniczała się do wsparcia jedynie funkcjonowania instytucji Kościoła, w szczególności zakonów męskich i żeńskich, nastawionych na działania formacyjne związane z religijnym kultem, obejmowała też zakłady i placówki wpisane w program działalności charytatywnej i społecznej Kościoła, a także ośrodki opiekuńcze i oświatowe prowadzone przez stowarzyszenia i osoby świeckie. Świadectwem wspierania tego typu instytucji może być kolejny, niżej zaprezentowany list – wybrany przykład spośród znacznie szerszej korespondencji, wskazujący na pomoc finansową udzielaną przez Ludwikę Ostrowską instytucjom zajmującym się łagodzeniem skutków biedy.

Towarzystwo

Dobroczynności dla Chrześcijan

w Nowo-Radomsku

Jaśnie Wielmożna Pani Dobrodziejko

Imieniem Towarzystwa Dobroczynności pośpieszamy z serdeczną i głęboką podzięką za wspaniałomyślne wsparcie dla prawdziwie biednych miasta Radomska, tym bardziej [że datek przy] ubogich zarobkach naszego Towarzystwa będzie stanowił rzeczywistą pomoc i ulgę; przy obecnej biedzie.

            Z wielkim szacunkiem i poważaniem

            Prezes  (...)                                                                           Sekretarz (...)  [podpisy nieczytelne]

Nowo-Radomsko, dnia 10 maja 1910 r.[9]

Na ręce Ludwiki Ostrowskiej kierowano też prośby w sprawach indywidualnych. Przykładem tego typu potrzeb może być poniższe pismo:

Borzykowa 18/V 07.

Szanowna Pani

Po sprzedaniu Borzykowej przez licytację pozostał bez żadnych ewidentnie środków do życia Zygmunt Rutkowski, około 70 [1at]. O zarobkowaniu na swoje utrzymanie mowy być nie może, gdyż jest on zupełnie niedołężnym, cierpi przy tym na wielką chorobę, mając ataki po parę razy dziennie.

Wobec tego wszystkiego grono ludzi dobrej woli zaprojektowało zebrać fundusz na utrzymanie p. Rutkowskiego, życie którego bardzo prawdopodobnie niedługie. Znając uczynność Szanownej Pani, zwracam się z uprzejmym zawiadomieniem, czy zechciała by łaskawa Pani dopomóc nam, i jaką składkę miesięcznie przeznaczyłaby na ten cel?

            Panu Rutkowskiemu trzeba by okazać jak [tylko możliwą pomoc].

W oczekiwaniu łaskawej odpowiedzi łączę wyrazy szacunku i poważania,

 z jakim pozostaję

                                                                                                                                                             Z. Kulesza

P.S. Kasą mam zawiadywać ja[10].

Wszystkie przytoczone powyżej listy i pisma nie tylko świadczą o skali potrzeb, wskazują też na gotowość Ludwiki (i rodziny Ostrowskich) do permanentnego udzielania wsparcia potrzebującym. Mówią też – w szerszej perspektywie – o postawie polskiego ziemiaństwa zaangażowanego w działalność filantropijną; mówią o społecznych oczekiwaniach wyrażanych względem owej warstwy i świadczą o jej ofiarności, nadto zaś charakteryzują pewien model kultury i organizacji społecznej, w której działalność dobroczynna zajmuje istotne miejsce. Są ponadto przytoczone listy wyrazem swoistego instynktu społecznego, woli przetrwania mimo trudności i mimo braku wsparcia instytucji państwa; są przejawem zdolności polskiego społeczeństwa do samoorganizacji, tworzenia struktur funkcjonujących poza sferą oddziaływania państwowej administracji, a nierzadko też wbrew jej politycznym intencjom.

Wyróżnione powyżej cechy należy wyraźnie zaakcentowań, były one bowiem niezwykle ważnym czynnikiem witalizującym narodową tożsamość, kształtującym świadomość przynależności do społecznego organizmu. Dobroczynność realizowana przez polskie ziemiaństwo, w tym również Ludwikę Ostrowską, była głęboko naznaczona chrześcijańską aksjologią, a także poczuciem obywatelskiej i patriotycznej odpowiedzialności. A zatem motywacje filantropii, jej źródła, były niezwykle głębokie, inicjowane i sankcjonowane przez model kultury, wskazania religii przenikające i wyznaczające zasady moralne, nadto zaś stymulowane przez instynkt upartego trwania w polskości. Nie należy zapominać, że religia katolicka i polski Kościół w okresie zaborów stały się ostoją patriotyzmu, jednym z bastionów polskości, duchowieństwo było bowiem częścią narodu, reprezentowało wszystkie jego warstwy społeczne, a instytucja Kościoła stała u zarania polskiej państwowości, była czynnikiem współorganizującym państwowy organizm i kulturotwórczym, później zaś w znacznej mierze podzielała zarówno losy państwa, jak i gnębionego narodu. Stąd też działalność charytatywna, oparta na chrześcijańskiej kulturze i moralności, realizowała nie tylko wymiar duchowo-moralny, ale była zarazem włączona w przestrzeń społeczną i narodową, występowała obok programu pracy organicznej, krzewienia polskości, umacniania ducha narodowego oraz budowania materialnych, ekonomicznych podstaw życia społecznego. Świadomość owej perspektywy pozwalała ponosić ofiary znacznie większe, niż można było oczekiwać. Kulturowa i ideologiczna synteza wiary i patriotyzmu (wyrażana poprzez pojęcie Polak-katolik czy koncepcje mesjanistyczne ujmujące Polskę jako odkupiciela narodów), także społeczno-obywatelskiej odpowiedzialności, kształtowała zarówno formy działalności charytatywnej, jak też jej głęboki sens w wymiarze osobowym – personalistycznym i duchowym – oraz w wymiarze społeczno-narodowym. Oznacza to, że wspomnianych punktów odniesienia dla dobroczynności w żaden sposób nie można pomijać bez utraty możliwości zrozumienia, czym była ona w swej istocie, z kolei przyjęcie owej szerokiej perspektywy pozwala ujmować główne jej aspekty, formy czy motywacyjne źródła.

O tym, że dobroczynność Ludwiki, także rodziny Ostrowskich, była działaniem w pełni świadomym, świadczy nie tylko jej zakres, ale też przyjmowana postawa, naznaczona cierpliwą ofiarnością, nadto zaś jej ukierunkowanie: na wspólnotę parafialną i lokalną społeczność, opiekę nad dziećmi i młodzieżą, ich edukację i wychowanie, wsparcie instytucji kościelnych, także polskich stowarzyszeń prowadzących działalność charytatywną. Tę samą postawę i zbliżone cele odnajdujemy w działalności społecznej hrabiny Ostrowskiej, co sprawia, że niejednokrotnie trudno wyznaczyć teoretyczną granicę owej aktywności, stwierdzić – gdzie kończy się filantropia, a zaczyna działalność społeczna. A zatem podstawowymi kryteriami klasyfikacyjnymi – oprócz przedmiotu działalności – stają się w tej sytuacji formy czy też metody podejmowanych działań, a głównym wyznacznikiem – stopień instytucjonalizacji i zorganizowania inicjatyw, czyli współuczestnictwo w działalności stowarzyszeń, fundacji czy organizacji społecznych, np. spółdzielczych.

W tym miejscu należy także podkreślić fakt, że hojność owej filantropii nie wynikała jedynie z zamożności, nie była kaprysem czy emocjonalnym zbytkiem uciszającym głos sumienia pań z bogatego towarzystwa, lecz była wyrazem prawdziwej ofiarności, zaangażowania w sprawy społeczne i potrzeby narodowej – a w tym i parafialnej – wspólnoty. Owszem, zamożność była w tym przypadku czynnikiem istotnym, ale była też jedynie narzędziem, środkiem do realizacji wskazań „serca, sumienia i rozumu”. W tym kontekście wielce wymowna jest poniższa skromna uwaga, spisana przez Helenę Ostrowską w jej wspomnieniach:

[...] Dla tego trudnego, chwilowego położenia wyrzekłam się dla siebie i dla Ludwini pobytu zimowego w Warszawie; będziemy się starały ograniczyć jak najwięcej nasze wydatki, które jednak coraz to prawie wzrastać muszą na głosy zewsząd wołające o pomoc![11]

Wspomniana przez Helenę Ostrowską postawa ofiarności i osobistych wyrzeczeń przybrała w swej intensywności w kolejnych latach, gdy panią domu stała się jedynie Ludwika. Dobroczynność i zaangażowanie społeczne (w wymiarze instytucjonalnym) nabierały znaczenia wraz ze zjawiskiem pogłębiania się społecznych nierówności towarzyszących rewolucji przemysłowej i rozwojowi stosunków kapitalistycznych – przekształceniom struktury społeczeństwa i warunków gospodarczych. W sytuacjach zaś ekonomicznego kryzysu czy np. nieurodzaju w rolnictwie bądź wystąpienia epidemii – działalność ta nabierała jeszcze głębszego znaczenia w kategoriach ludzkich, aksjologiczno-moralnych i społecznych. Stawała się też dramatycznym zmaganiem naznaczonym opozycją pomiędzy bezkresem potrzeb i możliwościami ich zaspokojenia. Szczególne trudności pojawiły się zwłaszcza w momencie wybuchu zbrojnego konfliktu określonego mianem „Wielkiej Wojny”. Działania zbrojne zawsze sprowadzają na szerokie rzesze społeczne bezmiar nieszczęść i cierpień, nie ograniczają się jedynie do ofiar wśród żołnierzy, ale prowadzą też do strat wśród ludności, zniszczeń materialnych, ruiny gospodarczej – tak w przemyśle, jak i rolnictwie. W okolicznościach wojny dramatycznie wzrasta liczba sierot, kalek, ludzi bezdomnych, chorych, pozbawionych podstaw utrzymania, a więc i egzystencji. Heroicznego wymiaru nabiera też działalność dobroczynna, próba sprostania historycznym wyzwaniom. Uwzględnienie owej perspektywy jest konieczne np. przy lekturze wojennej kroniki spisywanej przez Ludwikę Ostrowską, pozwala zrozumieć dramatyzm ówczesnej całej sytuacji – ukrytej pod formą lakonicznych, rzeczowych uwag i opisów.

Podkreślmy, że aspekt finansowy był jedynie częścią działalności dobroczynnej – udzielanie pieniężnego czy rzeczowego wsparcia instytucjom, stowarzyszeniom i osobom potrzebującym było jedynie fragmentem szerszego programu. Ofiarna postawa Ludwiki przejawiała się także w bezpośredniej aktywności – pracach i staraniach dla dobra bliźnich, charakteryzowała ponadto jej zaangażowanie społeczne.

Postawa ta, jak już wcześniej wspomniano, była odzwierciedleniem tradycji domu rodzinnego, transmisji norm i wzorców kulturowych, efektem wychowania moralnego i patriotycznego, żarliwej wiary religijnej, także odzwierciedleniem osobowych postaw realizowanych przez Aleksandra i Helenę Ostrowskich. O sile oddziaływania wyróżnionych czynników świadczy nie tylko postawa najmłodszej córki, ale też pozostałego rodzeństwa.

W zakresie społecznej aktywności można postrzegać też publicystyczno-oświatową kreatywność hrabianki – jej publikacje i korespondencje przesyłane do redakcji poczytnych periodyków, podejmujące tematykę społeczną. Wśród dokumentów rodzinnego archiwum zachował się między innymi artykuł, prawdopodobnie przygotowany do publikacji w którymś z czasopism stołecznych, propagujący ideę utworzenia społecznego systemu tzw. pepinier („puponier” – jak określała je Ludwika), czyli placówek łączących funkcje żłobka, przedszkola i ochronki–internatu, wzorowanych na rozwiązaniach francuskich, zapewniających opiekę dzieciom robotnic zatrudnionych w fabrykach bądź w inny sposób wykonujących pracę zawodową, uniemożliwiającą opiekę nad dzieckiem, a równocześnie niezbędną z powodu konieczności wzmocnienia materialnych podstaw egzystencji i życia rodziny[12].

Celom „oświaty ludowej” miała z kolei służyć stosunkowo obszerna praca – także przygotowywana pod kątem publikacji – zatytułowana „Opowiadania o historii powszechnej dla ludu wiejskiego”^[13]. Dzieło to było zamierzone na trzy tomy, obejmujące historię starożytną, okres średniowiecza i czasy nowożytne, miało też w zamyśle upowszechniać wiedzę historyczną i geograficzną (tekst uzupełniały liczne mapy), a także propagować odpowiednie wzory moralne i patriotyczne, realizujące paradygmat kultury chrześcijańskiej. „Opowiadania” były zatem realizacją postulatów „pracy u podstaw”, sztandarowego hasła polskich pozytywistów podnoszących potrzebę podniesienia poziomu życia, oświaty i kształtowania narodowej tożsamości wśród szerokich rzesz ludowych, zwłaszcza chłopskich, ale też i ubogich warstw mieszczańskich, a więc klas mających ograniczony dostęp do edukacji i wyższej kultury, egzystujących w warunkach bezgranicznego ubóstwa, obojętnych na sprawy ojczyzny, a przez to zagrożonych wynarodowieniem. 

Ludwika owemu zamierzeniu stworzenia przystępnego podręcznika służącego oświacie ludowej poświęciła wiele pracy i energii – przez wiele lat gromadziła odpowiednie materiały i trudziła się nad przygotowaniem tekstu. Niestety, pomimo pozytywnych opinii oraz poprawek nanoszonych przez wiele lat, mających na celu udoskonalenie dzieła, tekstu nie udało się opublikować.

Codzienne doświadczenia i obserwacje dotyczące warunków życia maluszyńskiej gminy i szerzej – warstwy chłopskiej, a także proletariatu miejskiego bądź wiejskiego, prowadziły Ludwikę Ostrowską do wniosków, że działania wyznaczane przez chęć poprawy warunków bytu klas społecznie upośledzonych winny prowadzić ku celom takim, jak: wzrost dochodowości rodzin, poprawa warunków mieszkaniowych i sanitarnych, podniesienie poziomu kultury ogólnej i wiedzy, m.in. poprzez eliminację analfabetyzmu, a więc także upowszechnienie szkolnictwa elementarnego i ułatwienie dostępu do szkół na poziomie średnim i wyższym – również dla dziewcząt, zapewnienie właściwej opieki nad dziećmi matek pracujących, wzrost poziomu i unowocześnienie szkolnictwa zawodowego, a także jego upowszechnienie, ponadto zaś utworzenie systemu zapomóg socjalnych, nisko oprocentowanych pożyczek, rent i emerytur, pozwalających na społeczne wsparcie i eliminację rażącej biedy.

Wśród ważnych celów społecznych hrabina Ostrowska sytuowała też rozwój działalności spółdzielczej, praktycznie realizującej zadania poprawy bytu warstw ubogich i łagodzenia społecznych kontrastów, oraz utrzymanie i udoskonalenie metod wychowania moralnego i patriotycznego, opartego na wartościach chrześcijańskich i obywatelskich. Tego typu program nigdzie nie został tak całościowo wyrażony przez Ludwikę, jest on jednakże zgodny z jej poszczególnymi opiniami wyrażanymi publicznie, w tym poprzez publicystykę, zgodny także z celami jej działalności dobroczynnej i społecznej, wpisanej w szersze poczynania polskiego pozytywizmu. W tym miejscu warto też podkreślić fakt, iż w środowisku ziemiańskim zaistniał w końcu XIX wieku i na przełomie stuleci dość szeroko reprezentowany nurt kobiecej aktywności, realizujący hasła „pracy u podstaw”. Ziemianki organizowały się w tzw. kółka pracy – początkowo nieformalne i niezalegalizowane (do 1907 roku) komórki o charakterze towarzysko-stowarzyszeniowym – mające na celu „podejmowanie starań o poprawę bytu ekonomicznego gospodarstw chłopskich oraz szerzenie postępu cywilizacyjnego wśród mieszkańców wsi”[14], także propagowanie odpowiednich postaw i umiejętności w środowisku ziemiańskim[15]. Poczynania Ludwiki Ostrowskiej w znacznej mierze odzwierciedlały idee, postulaty czy szkice programowe formułowane przez jednoczące się ziemianki, możemy zatem przyjąć, że jej społeczna aktywność była bezpośrednio stymulowana przez Zjednoczone Koło Ziemianek, przede wszystkim w odniesieniu do form owej aktywności. Pewną rolę mogła odegrać też bliska, przyjacielska znajomość z Teresą Siemieńską, aktywistką i organizatorką ruchu kobiecego.

Koncepcje ideologiczne podzielane przez hrabinę Ostrowską i konserwatywne środowisko ziemiańskie miały bezpośrednie przełożenie na jej praktyczne poczynania, zarówno w odniesieniu do dobroczynności, jak też inicjatyw oświatowych, socjalno-społecznych czy ekonomicznych. Część z nich była kontynuacją inicjatyw podejmowanych w Maluszynie jeszcze przez jej dziadka – Wojciecha Ostrowskiego, część natomiast stanowiła twórcze rozwinięcie przedsięwzięć realizowanych przez ojca – hrabiego Aleksandra, bądź też była samodzielną inicjatywą Ludwiki.

Pewne wzorce działań socjalnych Ostrowscy realizowali już od dawna. Rodzice Ludwiki – Aleksander i Helena Ostrowscy – przywiązywali wiele uwagi do kształtowania pozytywnych relacji z włościańską gminą, mieli też świadomość społecznego wymiaru swych poczynań i odpowiedzialności związanej z funkcjonowaniem maluszyńskiego gospodarstwa – folwarków i zakładów wchodzących w skład domeny. Owa świadomość nakazywała im dbałość o włościańskie zabudowania i inwentarz – również po wejściu w życie postanowień dekretu uwłaszczeniowego; skłaniała do utworzenia systemu wsparcia udzielanego chłopom w latach nieurodzaju i na przednówku. W ramach owego systemu mieściło się funkcjonowanie kasy pożyczkowo-oszczędnościowej i różne formy zapomóg przeznaczanych na konkretne cele – egzystencjalne, mieszkaniowe czy gospodarcze, podobnie jak i fundowane stypendia oraz kontraktacje płodów rolnych, w szczególności buraków cukrowych przetwarzanych w fabryce cukru w Silniczce[16]. Nie bez znaczenia była też możliwość pracy w zakładach zlokalizowanych w obrębie domeny. Co prawda trudno w tym przypadku mówić jedynie o działaniach prospołecznych, albowiem funkcjonowanie zakładów było wpisane przede wszystkim w sferę ekonomiki gospodarstwa i miało przynosić dochód właścicielom, niemniej jednak społecznego kontekstu pracy nie można pominąć – praca wnosiła dodatkowy dochód i przyczyniała się do poprawy warunków życia miejscowej społeczności. Z kolei służbie obsługującej dwór oraz oficjalistom wspomagającym zarząd nad gospodarstwem i zakładami Aleksander Ostrowski przyznawał renty i emerytury, nie zapominając o wdowach i nieletnich dzieciach^[17], wspomagał także ich kształcenie.

Jako wyraz społecznej odpowiedzialności Ostrowskich można ponadto ujmować ich starania o podniesienie efektywności chłopskich gospodarstw czy szerzenie agronomicznego postępu, tak w produkcji rolnej, jak i w odniesieniu do sadownictwa i hodowli zwierzęcych. Efekty owych starań były widoczne chociażby podczas pokazów osiągnięć rolniczych organizowanych w Maluszynie bądź w pobliskim Pławnie, przy okazji konnych wyścigów, gdzie konie włościańskie czy wystawiane przez chłopów sztuki bydła zyskiwały uznanie zgromadzonej publiczności oraz pierwsze lokaty w konkursach. Podobnie też w zawodach pokazowej orki włościańscy uczestnicy z Maluszyna bili na głowę rywali z innych rejonów[18]. Wyniki te dobrze świadczyły o efektywności starań Ostrowskich o podniesienie kultury włościańskich gospodarstw, także o umiejętnościach uczestników konkursów oraz poziomie prezentowanych hodowli. Innym przejawem dobrych relacji między dworem a gminą było między innymi to, iż w Maluszynie z powodzeniem funkcjonował szpitalik dla robotników folwarcznych oraz mieszkańców gminy[19], dziecięca ochronka i lokalna szkoła. Dodajmy, że starania właścicieli Maluszyna o rozwój oświaty ludowej – ogólnie zaś: podniesienie poziomu cywilizacyjnego warstwy włościańskiej – były istotnym elementem odzwierciedlającym ich społeczną postawę oraz zasadniczym celem społecznej aktywności Ludwiki.

Wiejskie placówki oświatowe tworzyli Ostrowscy nie tylko w Maluszynie, ale też w innych miejscowościach wchodzących w skład domeny; dzięki ich staraniom powstały i funkcjonowały szkoły elementarne w Silniczce i Krzętowie, okresowo także w Radoszewnicy, Trzebcach i Łysinach[20]. Warto w tym miejscu podkreślić, że szkoły te działały do 1866 roku jedynie dzięki staraniom i ofiarności Ostrowskich – jako „dobrowolne dobrodziejstwo” fundatorów i wyraz ich gospodarskiej troski o społeczność poddaną tradycyjnej pieczy. Po tej dacie zaś, w wyniku zmiany przepisów i zaostrzenia antypolskich represji zastosowanych przez władze wskutek powstania, szkoły te przeszły pod administrację rosyjską i kuratelę Łódzkiej Dyrekcji Szkolnej, a koszty ich utrzymania niemal w całości obciążyły miejscowych chłopów[21].

Rodzina Ostrowskich doskonale zdawała sobie sprawę, iż poprawa warunków życia  mieszkańców domeny Ostrowskich będzie korzystna dla obydwu stron. Tę samą postawę prezentowała też Ludwika Ostrowska. Oprócz działalności o charakterze filantropijnym, obejmującym pomoc finansową i rzeczową, podejmowała ona także inicjatywy mające na celu oddziaływania socjalne, bliskie temu, co można określić mianem rozwiązań systemowych. Pod tym względem hrabianka i towarzyszący jej bracia kontynuowali wcześniejsze modele służące wsparciu mieszkańców gminy i osób związanych z funkcjonowaniem dworu i maluszyńskiego gospodarstwa. Dodatkowo poczynania Ludwiki były kształtowane przez świadomość potrzeby szerokiego kształcenia rzesz chłopskich, w szczególności wiejskich kobiet i dziewcząt. W upowszechnieniu szkolnictwa elementarnego i podniesieniu ogólnego poziomu oświaty ludowej, także w rozwoju wieloprofilowego szkolnictwa zawodowego – obejmującego także dziedziny zawodowej aktywności dostępne dziewczętom bądź kobietom pragnącym wspomóc działania zarobkowe mężów – widziała ona sposób przezwyciężenia marazmu wynikającego z biedy i niskiego poziomu aspiracji, nędzy będącej skutkiem niedostatków wykształcenia, bezradności i braku perspektyw na podjęcie pracy wymagającej zawodowych kwalifikacji. Logiczną konsekwencją działań zmierzających do realizacji owych idei było też podniesienie inicjatyw czy też przedsięwzięć mających na celu zapewnienie opieki nad dziećmi matek zajętych obowiązkami gospodarskimi czy pracą zawodową[22]. Intencja ta przyświecała utworzeniu w Maluszynie ochronki, dzięki której dzieci matek podejmujących pracę miały zapewnioną zarówno opiekę, jak też możliwość wczesnej edukacji przygotowującej je do procesu dalszego kształcenia.

Zamysł wsparcia niezamożnych kobiet w pełnieniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz ich włączenia do systemu edukacji opierał się na założeniu, że pozwoli to na bezpośrednie zwiększenie szans i możliwości podjęcia przez nie pracy. Aby wysiłki te uczynić jaszcze bardziej skutecznymi, Ludwika Ostrowska zorganizowała system fundacyjno-stypendialny, pozwalający kierować do ośrodków edukacji zawodowej wybrane osoby, głównie dziewczęta. Kursy zawodowe dla kobiet i dziewcząt, różne formy praktyk i szkoleń hrabina organizowała także w Maluszynie. W ramach owej inicjatywy hrabina Ostrowska przygotowała trzyletni program pracy w pałacu, który miał służyć kształceniu panien jako służących^[23]. Po ukończeniu tej praktyki młode dziewczęta dysponowały nie tylko odpowiednimi umiejętnościami i doświadczeniem, ale także referencjami służby w pałacu maluszyńskim, wystawianymi przez dziedziczkę, które pozwalały na podjęcie dalszej pracy w innych dworach bądź w zamożnych rodzinach mieszkających w mieście. Program ich kształcenia obejmował prowadzenie wzorcowego gospodarstwa domowego, umiejętność czytania, pisania oraz matematyki, w tym także doskonalenie owych zdolności i znajomości rachunkowych zapisów, umiejętność kroju i szycia, uprawy i przędzenia lnu, także przędzenia wełny, znajomość zasad higieny, a także pielęgnowania chorych i opatrywania ran[24].

Do celów szkoleniowych Ludwika Ostrowska wykorzystywała też warsztaty tkackie istniejące w folwarku od dawna i służące do obróbki lnu na potrzeby dworu, później zaś zmodernizowane przez Aleksandra Ostrowskiego pod kątem przetwórstwa wełny^[25]. Surowiec pochodził z własnych owczarni, Ostrowscy prowadzili bowiem dość liczącą się hodowlę owiec, a warsztaty miały służyć wykorzystaniu pozyskiwanego runa, być może planowano nawet budowę przemysłowej przędzalni. Dochodowość warsztatów była jednakże zbyt niska, stąd też nie kontynuowano planów ich rozbudowy, warsztaty pozostały jedynie niewielką manufakturą (jej rozwój zaś powstrzymywała ostra konkurencja na rynku), wełnę sprzedawano zaś w dużych ośrodkach włókienniczych, dostarczając ją do Łodzi, Warszawy, Częstochowy, Piotrkowa, itd.[26]. W zbiorach maluszyńskiego archiwum zachowały się dokumenty, które potwierdzają gospodarczą aktywność na tym polu. W tym miejscu wypada podkreślić, że Ostrowscy prowadzili staranną rachunkowość, skrupulatnie zapisywali wszelkie koszty (wydatki) i przychody z prowadzonej działalności, co w istotny sposób wpływało na efektywność zarządu i możliwość podejmowania właściwych decyzji.

Pomimo niskiej wydajności warsztatów tkackich, a więc i małej opłacalności owego przedsięwzięcia, Ludwika postanowiła kontynuować działalność, warsztaty dawały bowiem możliwość zatrudniania miejscowych kobiet, powiększając tym sposobem dochody włościańskich rodzin czerpane z pozarolniczej działalności. Duże nadzieje wiązała też z uprawą lnu na, łatwą w pielęgnacji, do czego namawiała kobiety z maluszyńskiej gminy. Z kolei dworskie warsztaty dawały możliwość przetworzenia lnianego surowca i wykorzystania potencjału kobiecej pracy.

Realizacji owych planów miała posłużyć uprawa lnu prowadzona na niewielkich obszarach w folwarkach Maluszyn i Silniczka, zainicjowana w 1907 roku^[27]. Efekty tej działalności Ludwika kontrolowała osobiście aż do roku 1924. Zdarzało się, iż przedsięwzięcie to przynosiło straty i maluszyńska dziedziczka musiała je pokrywać własnym kosztem. Nie był to jednak dla Ludwiki powód do zaprzestania pracy. Jak można przeczytać wśród osobistych notatek: „44 rs. wydane na uprawę i dalszą obróbkę rozeszły się pomiędzy biedne baby wiejskie”^[28].

Pomimo mizernych efektów ekonomicznych, w postanowieniu uprawy lnu i utrzymywania warsztatów utwierdzał Ludwikę socjalny aspekt owej działalności, przyczyniała się ona bowiem do podniesienia dochodowości kobiecego sektora rolniczego. Było to szczególnie ważne w okresie zimy i przednowiu, kiedy to możliwości zarobkowania były znacznie ograniczone. Warsztaty mogły ponadto służyć celom edukacji zawodowej, prowadzonej przez wykwalifikowane instruktorki. Z tą myślą korespondowała Ludwika m.in. z Anną Mohl, która w Wilnie prowadziła szkołę tkacką^[29].

Szerszy program kształcenia dziewcząt realizowała Ludwika Ostrowska w ramach działalności społecznej związanej z lokalnym oddziałem Zjednoczonego Koła Ziemianek (Towarzystwa Zjednoczonych Ziemianek), współtworzonym przez właścicielkę Maluszyna i panie z okolicznych dworów – pod przewodnictwem Teresy Siemieńskiej – powiązanym organizacyjnie i programowo ze stowarzyszeniem założonym i propagowanym przez Marię Kleniewską[30].

Fundowane przez Ludwikę stypendia pozwalały kierować wiejskie dziewczęta na kursy tkactwa i gospodarstwa domowego dla córek włościańskich do szkół w Mirosławicach i Lubrańcu, także Nałęczowie[31]. Po powrocie do domu mogły one wykorzystywać w praktyce zdobytą wiedzę dotyczącą zasad prowadzenia domu, higieny, wychowania dzieci, dietetyki, uprawy roślin w przydomowym gospodarstwie, hodowli drobiu, itd., nadto zaś odbyta edukacja szkolno-zawodowa zwiększała ich możliwości znalezienia pracy poza rodzinnym gospodarstwem[32]. 

Świadectwem owych starań maluszyńskiej dziedziczki może być niżej zaprezentowany fragment korespondencji zachowanej wśród zasobów rodzinnego archiwum. Daje on także możliwość wglądu w koszty związane z pobytem w owych ośrodkach oraz obowiązujące tam zasady.

Mirosławice 5/12 1906.

W odpowiedzi na otrzymaną kartę uprzejmie donoszę, że zadatek jest zupełnie zbyteczny, dziewczęta płacą po przyjeździe do szkoły, co do pieniędzy na drobne wydatki powinny mieć najmniej z 5 rb. Czy umie ona czytać pisać i rachować choć troszkę, bo jest to koniecznie wymagane. Pościel powinna mieć własną, siennik, kołdrę, poduszkę i po 6 sztuk bielizny. Prócz paszportu potrzebne świadectwo lekarskie, że dziewczyna zdrowa.

Z poważaniem

Irena Kostrzewska[33]

Społeczne zaangażowanie Ludwiki Ostrowskiej nie ograniczało się do granic maluszyńskiej gminy czy też obszaru rodzinnej domeny, lecz sięgało znacznie szerszych kręgów czy obszarów aktywności, czego wyrazem było członkowstwo w różnych organizacjach i stowarzyszeniach. Uczestnictwo w pracach owych towarzystw, rozpoczęte jeszcze przed I wojną światową, a dokładniej – na fali liberalizacji polityki caratu po przegranej wojnie rosyjsko-japońskiej i rewolucyjnych wydarzeniach z lat 1905–1907 –  nie ustało też w okresie Wielkiej Wojny, nadto zaś trwało w następnym historycznym okresie, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, a więc u kresu życia Ludwiki, w latach naznaczonych nędzą powodowaną ruiną gospodarczą i konsekwencjami wojennego konfliktu, trudnościami wynikającymi z początków budowy odradzającego się państwa i konieczności obrony jego granic, w szczególności zaś wojny polsko-bolszewickiej i niemieckiej blokady ekonomicznej.

Skrystalizowane poglądy Ludwiki Ostrowskiej, w połączeniu z jej wrażliwością na potrzeby społeczne skłaniały ją do wsparcia inicjatyw zmierzających do ograniczenia patologii i niesienia pomocy kobietom w trudnej sytuacji życiowej. Wyrazem tej intencji stało się m.in. wstąpienie w szeregi Warszawskiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Ochrony Kobiet. Śladem owej aktywności jest poniższa ilustracja – fotografia legitymacji członkowskiej, potwierdzającej organizacyjną przynależność, a więc m.in. opłacenie składki członkowskiej i udział w pracach stowarzyszenia.

Ludwika Ostrowska była też w grupie inicjatywnej kobiet tworzących lokalny oddział Towarzystwa Zjednoczonych Ziemianek (nazwa nieoficjalna: Zjednoczone Koło Ziemianek), organizacji, która przybrała postać społecznego ruchu, zainicjowanego przez Marię Kleniewską[34]. W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że nazwisko hrabiny Ludwiki Ostrowskiej widnieje zarówno na liście członkiń rzeczywistych Zjednoczonego Koła Ziemianek[35] (dalej: ZKZ), jak też na liście członkiń koła silnickiego, kierowanego przez Teresę Siemieńską – wcześniej aktywistkę i pierwszą przewodniczącą Delegacji Gospodyń Wiejskich, legalnej organizacji, która poprzedzała powstanie ZKZ.

Statut Zjednoczonego Koła Ziemianek przyznawał dużą autonomię kołom prowincjonalnym, mogły one np. posiadać własny regulamin, dysponowały też znaczną samodzielnością w działaniu, o którym decydowała przewodnicząca Koła oraz pomysłowość i energia pań skupionych w stowarzyszeniu. Od momentu udzielenia zgody na działalność ZKZ i zarejestrowania stowarzyszenia (co nastąpiło w 1907 roku) przez władze rosyjskie, procedura utworzenia prowincjonalnego oddziału nie była nadmiernie skomplikowana. Do legalizacji działalności koła wystarczyło pismo przesłane na adres Biura ZKZ w Warszawie z informacją o siedzibie kółka, listą członkiń uzupełnioną o nazwiska ich rodzin oraz adresy zamieszkania, a także z zobowiązaniem zapłaty wpisowego oraz rocznych składek członkowskich. Decyzja zarządu ZKZ zatwierdzająca powstanie koła kończyła owe formalności[36].

Regulamin silnickiego koła (jedynego w powiecie noworadomskim i jednego z sześciu w guberni piotrkowskiej[37] wzorowany był na statucie ZKZ i w znacznej mierze odtwarzał program działalności centralnego stowarzyszenia[38]. Program ten zakrojony był bardzo ambitnie i obejmował szeroki zakres zagadnień czy problemów. Jego pełna realizacja – zgodnie z przyjętym statutem – z pewnością przekraczała możliwości pań stowarzyszonych w kole „Praca”, uwzględniał on jednak kulturowe i cywilizacyjne zacofanie środowisk wiejskich i wyznaczał horyzont działań niezbędnych do podniesienia warunków życia na wsi poprzez prace oświatowe, kulturalne i gospodarcze.

Zachowane dokumenty – artykuły i referaty wygłaszane podczas zebrań w kole ziemianek – pozwalają stwierdzić, że Ludwika Ostrowska w swych wystąpieniach poruszała najczęściej kilka istotnych kwestii. Głównym tematem były sprawy wychowania dzieci i młodzieży, także problem celów wychowawczych, zwłaszcza zaś celów przyświecających wychowaniu dziewcząt i panien. W tekstach tych wyraźne są echa poglądów propagowanych m.in. przez Cecylię Plater-Zyberkównę – niektóre referaty brzmią niemalże jak streszczenie publikacji Zyberkówny, co świadczy niewątpliwie o bliskości poglądów czy zapatrywań na kwestie wychowania i społecznej roli kobiety. Ludwika Ostrowska nie ukrywała zresztą owego wpływu, niejednokrotnie powoływała się na stwierdzenia swej mentorki, a także zalecała lekturę jej książek.

Hrabina Plater-Zyberkówna – a za nią Ludwika Ostrowska – wyraźnie akcentowała aktywizm kobiet, możliwe pożytki wynikające z ich społecznego zaangażowania wspartego właściwym poziomem wiedzy czy specjalistycznych umiejętności. Domagała się odpowiedniego kształcenia dziewcząt wśród wszystkich warstw społecznych, podniesienia poziomu edukacji ogólnej, także upowszechnienia szkolnictwa zawodowego tak, by zalety niewieście mogły się w pełni ujawnić i walnie przyczynić się do społecznego i gospodarczego postępu.

Społeczne i zawodowe zaangażowanie kobiet – postulowane przez Cecylię Plater-Zyberkównę – nie może jednak przesłaniać podstawowego zadania kobiety, związanego ze sferą macierzyństwa i wychowania dzieci oraz dbałością o ognisko domowe. Trwałość małżeństwa i szczęście rodzinne to – wedle słów hrabiny – niezaprzeczalne wartości oddziałujące na rozwój osobowości małżonków i ich potomstwa, to także wartości istotne w kontekście społecznym, społeczeństwo bowiem składa się rodzin, tak jak organizm tworzony jest przez komórki. Oznacza to, że od jakości rodziny zależna jest jakość społeczeństwa i narodu, od wychowania w rodzinie – prowadzonego czy nadzorowanego przez odpowiednio przygotowaną i wykształconą matkę – zależy przyszłość społeczeństwa[39]. I w tym właśnie celu winna zmierzać edukacja dziewcząt – dla ukształtowania kobiety świadomej swych praw, ale też i społecznych oraz rodzinnych obowiązków, zdolnej do podjęcia różnych prac i funkcji ważnych w systemie organizacji społeczeństwa. Przede wszystkim jednak edukacja winna zmierzać do przygotowania dobrej żony i matki – kobiety, która stać będzie na straży szczęścia rodzinnego, wartości moralnych, cnót obywatelskich i narodowych[40].

Wszystkie te stwierdzenia były bliskie przekonaniom Ludwiki Ostrowskiej i wedle owych zapatrywań starała się ona kształtować działalność silnickiego koła ziemianek, kształcić maluszyńskie dziewczęta i panny, ale też i mężatki – wysyłane na kursy, praktyki bądź do szkół i ośrodków edukacyjnych.

Działalność Ludwiki Ostrowskiej i ziemiańskiego środowiska reprezentowanego przez ZKZ w kwestiach programowych niewątpliwie odzwierciedlała sympatie polityczne żywione względem Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, nadto zaś była zbieżna z nowoczesną myślą tych ugrupowań w łonie Kościoła katolickiego, które dążyły do dostosowania doktryny społecznej do aktualnych realiów społeczno-kulturowych, czego przykładem wspomniane uwagi pomieszczone w pismach hrabiny Plater-Zyberkówny – uznawanej nie bez racji za prekursorkę ruchów inteligencji katolickiej i przedstawicielkę tzw. kościoła otwartego[41], a więc zaangażowanego społecznie i śmiało podejmującego wyzwania stawiane przez współczesność, niestroniącego od dyskusji na tematy nurtujące różne środowiska, nierzadko odległe od katolickiej społeczności. Rzecz jasna, działalność Ludwiki Ostrowskiej była też zgodna z celami stawianymi przez stowarzyszenie ziemianek, z tą różnicą, że ZKZ mniejszą wagę przykładało do filantropii, kierując swą aktywność ku zmianom uwarunkowań społeczno-ekonomicznych i kulturowych głównie poprzez pracę oświatową – działalność dobroczynną uznawano bowiem za czynnik utrwalający stan aktualny, sprzyjający bezradności bądź redukujący gotowość do aktywizmu, natomiast hrabina Ostrowska widziała sens również w działalności dobroczynnej, choć oczywiście nie lekceważyła idei stymulujących poczynania pań stowarzyszonych w ZKZ. Należy wyraźnie podkreślić, że postawy tej nie odmieniła także w niezwykle trudnym okresie lat wojny, a później budowy podstaw niepodległego państwa.

Fot. Ludwika Ostrowska

Źródło: APŁ, APiOM, Zbiór fotografii i albumów Ostrowskich, Potockich, Morsztynów i rodzin spokrewnionych, sygn. IV/109, f. 179.