TOOLS :
Start 
Publikacje Z dziejów szkół w gminie Maluszyn
Publikacje Z dziejów szkół w gminie Maluszyn
| Z dziejów szkół w gminie Maluszyn |
|
|
|
| 23.10.2010. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
AKADEMIA IM. JANA DŁUGOSZA W CZĘSTOCHOWIE WYDZIAŁ FILOLOGICZNO-HISTORYCZNY INSTYTUT HISTORII Łukasz Kopera Nr albumu: 45 385 DZIEJE SZKÓŁ ELEMENTARNYCH I POWSZECHNYCH W DOBRACH OSTROWSKICH Z MALUSZYNA (do 1945 r.) Praca magisterska napisana na seminarium Historii Nowożytnej pod kierunkiem ks. prof. zw. dra hab. Jana Związka Częstochowa 2010 Rozdział I Z PRZESZŁOŚCI MALUSZYNA I OKOLIC 1. Położenie i środowisko geograficzne Miejscowość Maluszyn leży w południowowschodniej części województwa łódzkiego, powiecie radomszczańskim, gminie Żytno, przy drodze wiodącej z Radomska do Włoszczowy. Mapa 1. Źródło: Plan Odnowy Miejscowości Żytno na lata 2008 – 2015, wykonała E. A. Krzywik, Radomsko 2008, s. 3. (Urząd Gminy Żytno). Położona jest nad lewym brzegiem rzeki Pilica, w odległości 37 km od Radomska i 14 km od Włoszczowy. Jej położenie geograficzne wyznaczają współrzędne: 50O54’50 szerokości południowej i 19O48’14 długości wschodniej . Autor Słownika geograficznego Królestwa Polskiego w 1880 roku tak opisuje Maluszyn: „Wieś i folwark nad rzeką Pilicą, powiat noworadomski, gmina i parafia Maluszyn; (…) Posiada urząd gminny, szpital gminny, szkołę początkową. (…) Na obszarze folwarcznym wzorowe gospodarstwo. Łąki sztucznie nawodnione. Dobywanie torfu odbywa się tu od 40 przeszło lat. (…) Obszar gminy wynosi 15 654 mórg, ludność 5 216 dusz. W gminie znajdują się liczne sady owocowe przy osadach włościańskich” . Maluszyn w latach 1862 – 1950 stanowił miejscowość gminną obejmującą wsie: Barycz, Błonie, Borzykową, Budzów, Ciężkowiczki, Czarny Las, Czechowiec, Ferdynandów, Ignaców, Kąty, Krzętów, Łazów, Maluszyn, Mosty, Niebyłą, Pągów, Pierzaki, Polichno, Pukarzów, Rogi, Sady, Silniczkę, Sudzin, Sudzinek, Turznię i Wolę Życińską . W latach 1951 – 1972, w wyniku reformy administracyjnej władz Polski Ludowej, Maluszyn tworzył Gromadzka Radę Narodową. W 1973 r. powrócił dawny system gminny, ale władze PRL zwiększyły liczbę województw a likwidacji uległy powiaty. Maluszyn, tworzący dawną gminę, podobnie jak i niegdyś sąsiednia Borzykowa, został wcielony do powstałej wówczas gminy Żytno, którą z kolei przydzielono do województwa częstochowskiego utworzonego w 1975 r. Podział administracyjny Polski z dnia 1 stycznia 1999 r. nakreślił nową mapę 16 województw. Maluszyn ponownie znalazł się w województwie łódzkim. Obecnie Maluszyn w administracji państwowej tworzy z miejscowością Kąty jedynie sołectwo. Jako jednostka administracyjna stanowi parafię, wchodzącą w skład dekanatu gidelskiego w archidiecezji częstochowskiej. Parafię tworzą następujące miejscowości: Barycz, Błonie, Budzów, Ciężkowiczki, Czarny Las, Ferdynandów, Kąty, Łazów, Maluszyn, Mosty, Silniczka, Sudzin, Sudzinek i Wola Życińska . Miejscowość Maluszyn rozciąga się wzdłuż lewego brzegu Pilicy, która stanowi na tym odcinku granicę między województwem łódzkim i świętokrzyskim. Struktura przestrzenna Maluszyna jest typowa dla osad zakładanych na karczowiskach leśnych. Oś osadniczą stanowi rzeka, wzdłuż której wznoszono zabudowania oddzielone od siebie drogami i opłotkami . Maluszyn ma charakter wsi dwurzędówki, czyli zabudowania gospodarskie rozmieszczona są obok siebie po obydwu stronach drogi. Miejscowościami sąsiadującymi są Mosty, przy drodze w kierunku Borzykowy i Koniecpola; Silniczka przy drodze do Radomska; Ciężkowiczki przy drodze prowadzącej przez las do sąsiedniej gminy Wielgomłyny. Udając się natomiast w dół rzeki, dotrzeć można do urokliwych osad Kątów, Sudzinka i Sudzina, skąd dalej droga prowadzi do Kluczewska i Przedborza. W Maluszynie i okolicach istniała dobra komunikacja drogowa. W czasie gospodarowania Ostrowskich utwardzono drogę główną wiodącą przez Maluszyn w stronę Silniczki. W latach 30 XX w. na terenie gminy Maluszyn istniało 107 km dróg lokalnych oraz 6 km dróg powiatowych . Najbliższą stacją kolejową pozostawało Radomsko oraz Częstochowa, skąd istniały dogodne połączenia z Warszawą i Krakowem. Na warunki geograficzne Maluszyna składa się przede wszystkim jego położenie na obszarze Niecki Nidziańskiej, rozpościerającej się między Wyżyną Krakowsko – Częstochowską na zachodzie a Wyżyną Kielecko – Sandomierską na wschodzie. Wznosi się ona na wysokości 200 – 300 m n.p.m. Północno – zachodnia część Niecki Nidziańskiej to tak zwana Niecka Włoszczowska . Stanowi ona południową część Wyżyny Przedborskiej leżącej po obu stronach rzeki Pilica. Najwyższym wzniesieniem w tej okolicy jest góra Chełmo, która osiąga 316 m n.p.m. Niecka Włoszczowska charakteryzuje się rzeźbą raczej niżową. Jej podłoże kredowe pokryte zostało przez czwartorzędowe piaski przewiane w pasma wydm, pomiędzy którymi występują tereny podmokłe, bagniste i torfiaste . Położenie Maluszyna w południowej części województwa łódzkiego, która wznosi się na ponad 200 m n.p.m., nie służy dobrze urodzajowi plonów na tutejszych terenach rolniczych. Wytworzone na piaszczystym i żwirowym podłożu gleby, zawierającym duży procent krzemionki, są mało urodzajne i urozmaicone, co kontrastuje występowaniem gleb lekkich piaszczystych i średnio urodzajnych jałowych na tutejszym terenie . Obszar środkowej Polski obfituje w gleby bielicowe, wytworzone z piasków, zaliczane do V i VI klasy ziemi, przeważnie obsiewane żytem. Tylko w niewielkich obszarach występują rędziny, przeznaczane na zasiew pszenicy i jęczmienia . Położenie tamtejszych terenów w rejonie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej kwalifikuje je także do strefy klimatycznej tego regionu. Charakterystykę klimatu tego obszaru wyznaczają następujące parametry: - średnia roczna temperatura powietrza + 7,7 °C W czasach średniowiecza obszary tej miejscowości były gęsto zalesione, gdyż w większości piaszczysta, mało urodzajna gleba sprzyjała głównie lasom. Według różnych podań, w dawnych czasach Maluszyn miał słynąć z pięknych sadów owocowych, przeważnie porośniętych jabłonią. Spośród najciekawszych obiektów leśnych na tamtejszym terenie jest rezerwat Dębowiec, rozciągający się na zachód między wioskami Silniczką, Polichnem a Pukarzowem. Zajmujący powierzchnię 47 hektarów obiekt chroniony stanowi jeden z najpiękniejszych rezerwatów przyrody. Wśród drzewostanu Dębowca występują olchy, jesiony, wiązy oraz lipa wielkolistna, należąca do rzadkich okazów na terenach środkowej Polski. Znaczną część powierzchni zajmuje tzw. grąd niski. Naturalne siedlisko roślin chronionych obfituje w wilcze łyko, widłak, bluszcz, pełnik europejski, a także pędy chmielu. Do walorów przyrodniczych i krajobrazowych Maluszyna należy wspominana rzeka Pilica z gliniasto – piaszczystym wzgórzem morenowym pod niedalekim Pukarzowem, zwanym „Podolem”. Porośnięty dębowym zagajnikiem obszar starodrzewia dębowego daje niejako podgląd na stan drzewostanu sprzed wieków. „Być może są one ostatnimi świadkami puszczy nadpilickiej” – sugeruje prof. Andrzej J. Zakrzewski, rodak miejscowy. Jak wiadomo życie ludzi od początku skupiało się wokół rzek, które niosły tak potrzebną wodę i pożywienie. Pilica w tym wypadku ułatwiała transport – przemieszczanie się ludzi i towarów. Przy jej rozlewiskach i brodach powstawały miasta i osady. Funkcje jakie spełniała Pilica przedstawił L. Wolski, opisujący hydrografię Królestwa Polskiego: „O znakomitem stopniu prowadzącego na niej handlu i przepływu płodów, można się domyślić częścią z kwitnącego dawniej stanu osad przyległych, częścią z podań niewątpliwych (…). Spływ zaczyna się od Koniecpola dla samego drewna zbitego w tratwy, na których czasem bywają inne ładunki, a od Przedborza i dla statków, mianowicie galarów. Spławianymi bywają: zboże, okowita, wapno, drewno tarte itd.” W czasach gospodarowania Ostrowskich w Maluszynie, na specjalnie formowanych tratwach, odbywał się na Pilicy spław drzewa . W niedalekiej okolicy we wspomnianym Pukarzowie i Ciężkowiczkach znajdują się stawy rybne. Hoduje się w nich karpia, sandacza, szczupaka, lina, którym towarzyszą takie gatunki ryb jak: okoń, płoć, karaś srebrzysty, piskorz i ciernik. Do tych ostatnich jest kierowana woda z rzeki Baryczka nazywanej Lodówką, biorącej swój początek w rejonie Kodręba. W rezerwacie Dębowiec początek swój bierze strumyk Różyczka, który opływając Silniczkę wpada do Baryczki. Rejony te są ostoją ptactwa wodnego, które reprezentują: dzikie kaczki w postaci gatunków kaczki krzyżówki, łyski, cyranki, a także kokoszki wodne, trzciniaki, trzcinniczki, bekasy, śmieszki, łabędzie i mewy pospolite. Czaple, bociany białe i czarne żerują na groblach i brzegach zbiorników od wiosny do wczesnej jesieni. Wśród gatunków ptaków rzadko występujących na tamtejszym terenie zalicza się: zausznika, perkozka, bączka, bąka, błotniaka stawowego, zielonkę, czajkę, remiza, zimorodka i sokoła pustułkę. Ponad to występują bobry i wydry, a wśród zwierzyny płowej można spotkać zające, sarny i daniele . Stan walorów przyrodniczo-geograficznych tamtejszych terenów na tle województwa łódzkiego i innych regionów ocenić można na dobry. Pobliskie lasy stanowią atrakcje dla grzybiarzy i przyrodników, a czyste powietrze stanowi podstawę do miłego i zdrowego wypoczynku. Są tam świetne miejsca na plażowanie nad rzeką. Ostatnio rozwijająca się turystyka regionalna daje możliwość organizowania spływów kajakowych. Piękne położenie okolicznych miejscowości wśród lasów, pól i łąk zachęca do wypoczynku w ciszy i spokoju, a malownicze widoki krajobrazowe do długich spacerów.
Maluszyn jest miejscowością sięgającą swoimi początkami czasów wczesnego średniowiecza. Dokładna data jej powstania nie jest znana. Autor pierwszej monografii o dziejach historycznych gminy Maluszyn z 1935 r. napisał, że Maluszyn początkiem swego istnienia sięga nawet czasów pierwotnych, o czym świadczą stare cmentarzyska z urnami, liczne ślady ognisk oraz przedmioty wykonane prymitywną metodą obróbki krzemienia . Dokładnych miejsc powyższych znalezisk autor nie wskazuje, dlatego nie podjęto dotychczas nad nimi żadnych badań naukowych. Pozostaje jedynie fakt świadczący, że tereny dzisiejszego Maluszyna były zamieszkiwane od czasów bardzo dawnych, i że codzienne życie mieszkańców prastarej społeczności maluszyńskiej było zorganizowane na wysokim poziomie. Muzeum Regionalne w Radomsku prezentuje stałą wystawę archeologiczną, która jest podsumowaniem dotychczasowych badań archeologicznych tamtego regionu. Można na niej oglądać przedmioty, między innymi pochodzące z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Silniczce, leżącej w niedalekiej odległości Maluszyna. Wśród zabytków znajdują się: żelazny miecz, hełm, grot oszczepu oraz rekonstrukcja grobu szkieletowego z wieloma przedmiotami, datowane na przełom XI i XII wieku. Z dalszej okolicy pochodzą znaleziska odkryte na cmentarzysku kultury łużyckiej w Pratkowicach. Wśród nich są popielnice i misy, a także wyroby biżuterii i 2 brzytwy . Z terenów zapilicznych Maluszyna znane jest cmentarzysko sprzed 3 tys. lat odkryte w 1979 r. w miejscowości Rudka. Znajdujące się na nim 135 grobów ciałopalnych, wypełnionych spalonymi kośćmi oraz przedmiotami z brązu świadczy o dobrze rozwiniętej kulturze łużyckiej na tych terenach . Najstarsza wzmianka historyczna wskazująca na Maluszyn jako miejscowość pochodzi z XIII wieku, a dokładnie z roku 1266. Wtedy to przebywający na polowaniu w okolicznych lasach maluszyńskich książę sieradzki, Leszek Czarny, wydał oficjalny dokument sprzedaży wójtostwa miasta Radomska oraz wsi Stobiecko za 20 grzywien srebra Godunowi. Transakcja ta odbyła się w Maluszynie w roku 1266 w obecności świadków: wojewody Setegiusza, podskarbiego Dionizego, podkomorzego Mateusza, podczaszego Jakuba, magistra fizyki Mikołaja i kapelana Gerard . O średniowiecznym pochodzeniu Maluszyna świadczyć może także jego położenie w sąsiedztwie Borzykowy oraz średniowiecznego Kurzelowa. Borzykowa uznawana jest za jedną z najstarszych parafii na terenie diecezji częstochowskiej, która powstała już pod koniec XI wieku. O istnieniu tej osady jeszcze w czasach przedchrześcijańskich potwierdzają ślady po cmentarzysku pogańskim oraz usytuowanie grodu nad rzeką Pilicą wraz z drewnianym kościołem pod wezwaniem Apostołów Piotra i Pawła, którego data wzniesienia nie jest znana . Dogodne położenie Borzykowy niedaleko starego szlaku łączącego dzielnice Małopolski z Wielkopolską, niemal na pograniczu ziemi sieradzkiej z ziemią krakowską, stanowiło zapewne decydujący czynnik do zwołania na tamtejszych terenach zjazdu-synodu wyższego duchowieństwa i książąt polskich w 1210 r. Do Borzykowy przybyli wówczas: arcybiskup gnieźnieński Henryk Kietlicz, biskup krakowski Wincenty Kadłubek, biskup kujawski Ogierz, biskup płocki Gedko, biskup poznański Arnold, biskup wrocławski Wawrzyniec, biskup lubuski Wawrzyniec, książę kaliski Władysław Odoniec, książę krakowsko-sandomierski Leszek Biały, książę mazowiecko-kujawski Konrad oraz prałaci kapitulni, opaci, proboszczowie, kanonicy, duchowni, klerycy jak również urzędnicy książęcy . Zasadniczym celem zjazdu miało być potwierdzanie przez duchowieństwo polskie praw Leszka Białego do dzierżenia tronu krakowskiego oraz zatwierdzenie przywilejów dla Kościoła z kolei przez Leszka Białego. Wśród przywilejów borzykowskich dla duchownych priorytetowy stanowił tzw. prawo ius spolii, oznaczające możliwość przejmowania majątku ruchomego, który pozostawił po sobie zmarły biskup przez diecezję, na której czele stał, a nie być zabierany przez książęta. Poza tym wprowadzono celibat duchownych, wolny wybór biskupów przez kapituły i własne sądownictwo dla duchownych . Wydarzenie to może świadczyć, że chrześcijaństwo na tych terenach było znane i dobrze zorganizowane. Kurzelów natomiast jest miejscowością znaną z XII wieku jako wieś będącą własnością arcybiskupów gnieźnieńskich z prastarą kolegiatą ufundowaną przez arcybiskupa Jarosława Bogorii ze Skotnik w 1360 r. Zapewne w tamtym okresie do Kurzelowa w sprawach religijnych ciążyli także mieszkańcy Maluszyna. Z 1412 r. pochodzi natomiast pierwsza informacja o istnieniu w Maluszynie parafii. Data ta jest przyjęta w Maluszynie za początek chrześcijaństwa, które zorganizowało całkowicie życie parafii kilkadziesiąt lat wcześniej. Zatem i instytucja parafialna Maluszyn sięga swoją genezą czasów średniowiecza. „Od początków chrześcijaństwa do powstania i funkcjonowania zorganizowanej placówki parafialnej w określonej okolicy upływało zwykle wiele lat. Takiemu procesowi mogło podlegać kształtowanie się parafii w Maluszynie, aż w 1412 roku, a może i znaczenie wcześniej przybrało i posiadało zorganizowaną w pełni parafię” – zaznaczył historyk, prof. Jan Związek. O średniowiecznym pochodzeniu parafii Maluszyn świadczy nie tylko jej przynależność administracyjna do arcybiskupstwa w Gnieźnie, ale także tytuł kościoła parafialnego – św. Mikołaja, którego imieniem erygowano najczęściej świątynie w średniowieczu. Maluszyn ponadto był miejscowością szlachecką. Miejscowy dziedzic budował świątynię i sprawował nad nią ius patronatus, czyli prawo zwierzchności. Z zachowanych dokumentów XIV-wiecznych znane są niektóre miejscowości przynależące do parafii Maluszyn, między innymi pod rokiem 1345 wymieniana jest Kuźnica , a z 1399 r. pochodzi informacja o miejscowości Budzów . W kolejnych latach pojawiają się nazwy: Łazów (1400 r.) , Sudzin (1414 r.) oraz Wola Życińska (1523 r.) . Pierwszy pełny opis parafii Maluszyn pozostawił arcybiskup Jan Łaski w Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej z 1523 r. Wizytujący probostwo w Maluszynie zaznaczył, że kościół nosi tytuł św. Krzyża i św. Mikołaja. Proboszczem jego jest Szymon z Kurzelowa, który na to stanowisko został przedstawiony przez Andrzeja Pukarzewskiego , dziedzica wsi. Parafia posiadała także wikarego i nauczyciela szkoły. Podstawą utrzymania tych trzech osób była dziesięcina. Ponadto proboszcz posiadał 2 pola z nadania dziedzica. Także wikariusz i nauczyciel posiadali własne pola. Do parafii należały wówczas następujące wsie: Mostki (Mosty), Gościeszyn (Gościęcin), Budzów, Silniczka, Ruda Arcybiskupia, Ruda Pukarzowskiego, Łazów, Wola, Sudzin podwójny (tj. Sudzin i Sudzinek) oraz Barycz. Wierni nie płacili żadnych ofiar na kościół, a jedynie pracowali na polu proboszczowskim jeden dzień w tygodniu. Dla kapituły gnieźnieńskiej była przeznaczana dziesięcina z ziem kmiecych i ze wsi Gościęcin. Z karczmy w Baryczy, do której należały dwa działy ziemi, z jednego działu ziemi dziesięcina była przekazywana proboszczowi w Maluszynie, a z drugiego dla parafii w Niedośpielinie. Podobna sytuacja dotyczyła ziemi z osady młyńskiej Barycz. „Bardzo ważną wiadomością z wizytacji Łaskiego było to, że w tym czasie parafia Maluszyn była zorganizowana, a więc posiadała własny kościół” – podkreśla prof. J. Związek. Z dokumentu wizytacyjnego probostwo w Maluszynie wynika, że właścicielami tak Maluszyna jak i sąsiednich wiosek byli Pukarzewscy, mający swoją siedzibę w niedalekim Pukarzowie. Jeden z nich - Paweł w 1562 r. wybudował kościół drewniany w Maluszynie. Świątynia służyła wiernym parafii maluszyńskiej nieprzerwanie do 1777 r., kiedy to spłonęła w czasie pożaru wsi. Nowy kościół murowany, z dwiema nie ukończonymi wieżami, został wystawiony w ciągu następnych 10 lat staraniem proboszcza ks. Jakuba Kochankiewicza i jego następcy o. Eleuteriusza Miechowicza z Zakonu Paulinów . Duże zasługi w dziele budowy i wyposażenia wnętrza świątyni maluszyńskiej ponieśli Ostrowscy, którzy stali się właścicielami Maluszyna w 1738 r. Obciążone długami dobra maluszyńskie, które stanowiły wsie Maluszyn, Ciężkowiczki, Kąty i Sudzinek zakupił Kazimierz Ostrowski herbu Korab za sumę 66 000 złp od Katarzyny Malczewskiej . „Wtedy, na wzgórzu nad Pilicą, stał dwór drewniany, o kilkanaście kroków, lamus murowany. Po spaleniu tego dworu w 1777 r., przybudował z cegły nowy dziedzic, Michał syn Kazimierza, kilka pokoi od dawnego lamusa, o stanowi obecnie dolną część zachodnią teraźniejszego domu” – relacjonuje hrabina Helena Ostrowska w swoim pamiętniku. Gospodarujący nieprzerwanie przez ponad dwa stulecia na tamtejszych terenach Ostrowscy przekształcili Maluszyn w wielkopańską rezydencję, zaliczaną do wzorowych gospodarstw rolnych. Kolejni potomkowie z maluszyńskiej linii Ostrowskich powiększali swój majątek ziemski w drodze spadku bądź zakupu nowych wsi. Do czasów, kiedy właścicielem rozległych dóbr Maluszyn był Wojciech Ostrowski (1782 – 1847), kasztelan – senator Królestwa Polskiego, „uformowała się rozległa własność ziemska w południowo-wschodnim krańcu Ziemi Sieradzkiej obejmująca siedem kluczy, a mianowicie: Maluszyn, Bąkowa Góra, Krzętów, Pukarzów, Radoszewnica, Rudka, Silnica” – co zaznacza prof. A. J. Zakrzewski w swojej monografii Żytno (1198 – 1998). W 1861 r. Aleksander Ostrowski, syn Wojciecha, był właścicielem następujących folwarków klucza Maluszyn: Mosty, Kąty, Sudzinek, Ciężkowiczki, Silniczka, Polichno, Czarny Las, Pukarzów, Pierzaki, Barycz, Krzętów i Rogi. W połowie XIX w. Ostrowscy przystąpili do budowy kompleksu rezydencyjno-gospodarczego w Maluszynie, w którego skład wchodziły: pałac zbudowany nad Pilicą, budynki zarządu dóbr, pomieszczenia gospodarcze oraz rozległy park przydworski . Oddając głos wspomnianej pamiętnikarce dziejów Maluszyna dowiadujemy się, że w tym czasie: „Cała wieś odsunięta została od dworu [murem – przyp. autora], i z kamienia miejscowego wymurowana, jako też szereg domów dworskich od kościoła parafialnego ku cmentarzowi, z karczmą na końcu i domem naprzeciwko, gdzie się znajduje obecnie szkółka wiejska, i mieszkanie felczera. Wszystkie zabudowania folwarczne i gorzelnia również przez Wojciecha Ostrowskiego wystawione z kamienia, jak też i nowa plebania” . Na cmentarzu grzebalnym w Maluszynie w 1895 r. Ostrowscy wybudowali kaplicę pod wezwaniem św. Barbary, która stała się ich rodzinnym mauzoleum wraz z grobowcami w jej podziemiach . Najbardziej znanym członkiem rodu był Józef Ostrowski, syn Aleksandra i Heleny z Morsztynów, urodzony w 1850 r. w Maluszynie. W 1917 r., po utworzeniu przez rządy Niemiec i Austrii Rady Regencyjnej, Józef Ostrowski wszedł w jej skład jako jeden z regentów. Po przekazaniu władzy wojskowej i cywilnej (11 i 14 XI 1918 r.) Józefowi Piłsudskiemu w swoim warszawskim mieszkaniu, wycofał się z życia politycznego kraju powrócił do rodzinnego Maluszyna. W wyniku jego bezpotomnej śmierci 30 kwietnia 1923 r. wymiera maluszyńska linia Ostrowskich herbu Korab, a dobra Maluszyn przechodzą w ręce Potockich herbu Pilawa . 3. Etymologia nazwy Poznając historię jakiejś miejscowości warto zastanowić się nad etymologią jej nazwy, gdyż to właśnie w nazwach geograficznych zachowały się najstarsze zabytki przeszłości. Wielki filozof i językoznawca niemiecki Wilhelm von Humboldt napisał: "Przez nazwy miejscowe, najstarsze i najtrwalsze pomniki dziejowe, opowiada dawno wymarły naród swoje dzieje; zachodzi tylko pytanie, czy jego głos pozostaje dla nas zrozumiały?" . Zadaniem etymologii jest wyjaśnienie pochodzenia konkretnego wyrazu oraz jego znaczenia. Istnieją miejscowości, których nazwy zdradzają charakterystyczne cechy przyrody danego terenu (np. Złoty Potok – osada nad strumykiem, Koniecpol – miasto na końcu pól), określają założycieli osady lub okoliczności jej założenia (np. Pukarzów – od nazwiska założyciela wsi, Kluczewsko – od kluczy, które zgubił Kazimierz Wielki) lub też zdradzają czynności wykonywane niegdyś przez mieszkańców dawnych osad służebnych (np. Wielgomłyny, Kuźnica). Inne przechowują w swej nazwie ślad działalności osadników na danym terenie (np. Garnek). Nazwy miejscowe Środa, Piątek wskazują na dzień odbywania targów. Większość powstałych nazw jest dla wszystkich zrozumiała i łatwa w sposobie wytłumaczenia. Dla ułatwienia jednak właściwego zrozumienia nazw polskich miejscowości Jan Buryan proponuje posłużeniem się określonym kryterium, które odnosi się do: a) nazwy mieszkańców – charakter osobowy, Wśród nazw pozostają jeszcze takie, których pochodzenia nie da się nijak jednoznacznie wyjaśnić i powyższy schemat będzie zbędny. Podobne kryterium zastosował prof. Witold Taszycki, dzieląc nazwy genetycznie słowiańskie, w tym polskie, na dwie grupy. Jedną stanowią te, które od początku swego istnienia były nazwami miejscowymi. Druga grupa to te, które początkowo określały ludzi, a wtórnie zostały przeniesione na obszar przez nich zamieszkały. Z tych dwóch grup pochodzą nazwy: topograficzne, kulturowe, dzierżawcze, zdrobniałe, patronimiczne oraz nazwy rodowe, służebne i etniczne . Nazwy topograficzne wyrażają naturalne właściwości topograficzne i geograficzne danego terenu. Można je sprowadzić do czterech grup znaczeniowych ilustrujących: ukształtowanie i właściwości terenu; florę, czyli szatę roślinną; faunę, czyli gatunki zwierząt występujących na danym terenie oraz położenie osady względem innego obiektu terenowego . Rodzi się zatem pytanie o znaczenie nazwy Maluszyn. Kronikarz dziejów Maluszyna i okolic, Ignacy Jezierski, w 1935 r. sugeruje, iż nazwa Maluszyn pochodzi od wyrazu łacińskiego „malus” – jabłoń. Przesłanką do takiego twierdzenia, był znany autorowi opis Maluszyna w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego z 1880 r., gdzie Franciszek Sulimirski i Bogdan Chlebowski odnotowali istnienie rozległych sadów owocowych w każdej osadzie włościańskiej Maluszyna . Należy dodać, że łacińska nazwa Maluszyn w Liber beneficiorum J. Łaskiego z pierwszej połowy XVI wieku brzmi właśnie Maluschyn . Zdaniem innych etymologów nazwa Maluszyn pochodzi od nazwiska jego właścicieli. Teza osobowego pochodzenia nazwy Maluszyn wydaje się jednak najmniej prawdopodobna i pozbawiona źródłowych podstaw, gdyż nazwisko Maluszyński, choć jest szlacheckie i występuje w Polsce, to pojawia się dopiero w 1557. Wśród rodów ziemiańskich istniał ród Maluszyńskich herbu Jastrzębiec, którym pieczętowali się m.in. Krasiccy, Niemierowicze, Raczyńscy i Zakrzewscy . Nie ma jednak żadnych wzmianek mówiących, że pierwotnym właścicielem Maluszyna był ktoś z tej szlachty. Występowanie herbu Jastrzębiec pojawia się na pieczęciach dopiero w 1399 r. , podczas gdy Maluszyn był znany blisko półtora wieku wcześniej. Nazwa Maluszyn należy do bardzo mało popularnych. Miejscowości o takiej nazwie, jak podaje wykaz urzędowych nazw miejscowych w Polsce z 1981 r. są dwie. Druga miejscowość nosząca nazwę Maluszyn położona jest w woj. mazowieckim . Obecnie w Polsce nie ma osób noszących nazwisko Maluszyński. W źródłach historycznych pojawia się także nazwa Maluszyn Poduchowny , która wskazuje na teren rozciągający się za kościołem parafialnym. Znajduje się tam m.in. plebania. Każdorazowy duchowny, powoływany na stanowisko proboszcza posiadał odpowiednie uposażenie. Szczegółowy opis majątku parafii w Maluszynie przekazują akta Konsystorza Kaliskiego z 19 kwietnia 1835 r. Zgodnie z nimi maluszyńskie gospodarstwo plebańskie obejmowało ziemie stanowiące 123 morgi 286 prętów gruntów i łąk. Na uposażeniu probostwa były: 4 woły robocze, 3 krowy, para koni i 3 świnie. Sprzęt gospodarczy plebański obejmował: wóz konny, pług z lemieszami, parę bron, lodę z kosą do sieczki, dwa jarzmy na woły oraz stół z zamykaną szufladą. Na polach plebańskich wysiewano: 10 korców żyta na zimę,1 korzec pszenicy, 1 korzec i 2 pręty jęczmienia, 15 korców owsa, 3 pręty grochu, 3 korce tatarki oraz 15 korców ziemniaków . Maluszyn Poduchowny jest jedyną funkcjonującą nazwą w obrębie wsi Maluszyn, oficjalnie poświadczoną. Ta nazwa została zapomniana już przez mieszkańców, ale w nazewnictwie lokalnym funkcjonują jeszcze inne określenia, bądź to części wsi, bądź okolicznych gruntów, które nigdzie nie zostały formalnie poświadczone. Należą do nich nazwy: Piaski (część integralna wsi rozciągająca się za kościołem w dół Pilicy i przy kanale), Aleje (domy przy ul. Armii Krajowej), Dziedziniec (ul. Kasztanowa), Walentów (ul. Rybacka w pobliżu cegielni), Działki (osiedle domków jednorodzinnych powstałe przy drodze w kierunku wsi Mosty), Maluszyn Wieś (ul. Wolności) oraz Kamionka (teren dołów w pobliżu wsi Mosty). Z całą pewnością Maluszyn można zaliczyć do kategorii nazw topograficznych, bowiem w pamięci jego mieszkańców krążą dawne podania o istniejących sadach owocowych, które także dziś można zaobserwować przy nie jednej posesji. Należy jednak i w tym jasnym wytłumaczeniu etymologii nazwy Maluszyn podążyć za myślą M. Bakera, który pisał: „Nazwy geograficzne można uważać za monety, będące w obiegu w wielkim porcie morskim. Jak różne narody biją monety, tak i nazwy geograficzne <bite> są przez naród, który zdobywa, kolonizuje i bada ziemie przez się nawiedzane. Jak niektóre monety są wytarte przez długie używanie, aż wreszcie zaciera się ich stempel, że trudno nawet rozeznać ich pochodzenie, tak wiele nazw geograficznych, będących w codziennym obiegu, zatraciło swój początek, którego już żadne badanie nie wyświetli ”.
Mieszkańcy Maluszyna i okolic to z pewnością potomkowie słowiańskiego plemienia Łęczycan, które w początkach ubiegłego tysiąclecia ukształtowało się na terenach ziemi łęczyckiej i sieradzkiej. Tezę tę wysunął Stanisław Zajączkowski w oparciu o istnienie jednego plemienia na terytorium łęczycko-sieradzkim, w granicach określonych bullą z 1136 r. Ośrodkiem najstarszym i najważniejszym na tamtejszym terenie był gród w Łęczycy . Powstałe w połowie XIII w. księstwo łęczyckie ok. 1262 r. podzieliło się na dwa księstwa: mniejsze łęczyckie i dwukrotnie większe sieradzkie. W następnym stuleciu po zjednoczeniu Królestwa księstwa te stały się województwami. Województwo sieradzkie obejmowało obszar 162 mil kwadratowych i składało się z 4 powiatów: sieradzkiego, szadkowskiego, piotrkowskiego, i radomskiego czyli radomszczańskiego. Województwo sieradzkie w kierunku północnym graniczyło z kaliskiem i łęczyckiem. Od tego ostatniego stanowiła granicę rzeka Ner, prawie na całej swej długości. Wschodnią granicą od województwa sandomierskiego była rzeka Pilica płynąca od Koniecpola, aż po Białobrzegi. Na południe województwo sieradzkie graniczyło z krakowskiem, a część tej granicy tworzyła rzeka Liczwarta. Na zachodzie leżały księstwa śląskie . Maluszyn w granicach województwa sieradzkiego, powiatu radomskiego (radomszczańskiego) pozostawał do 1793 r. Po ukształtowaniu się feudalnego ustroju na ziemiach polskich ludność zamieszkująca te tereny trudniła się głównie rolnictwem i rzemiosłem . Prof. Wojciech Szczygielski wyróżnia pewne określone grupy ludności chłopskiej istniejące wówczas także na terenie Maluszyna i okolicznych miejscowości. Należą do nich: kmiecie, półkmiecie, zagrodnicy, chałupnicy, komornicy oraz grupy rzemieślnicze: młynarze, karczmarze, kowale i płóciennicy . Każda z wymienionych grup społecznych miała określony stan posiadania. I tak kmiecie posiadali „pełną rolę”, czyli jedną pełną włókę gruntu ornego, równą 30 morgom, tj. ok. 17 ha. Byli w posiadaniu największego udziału ziemi oraz sprzętu niezbędnego do prowadzenia gospodarstwa. Półrolnicy zamykali swój obszar posiadanej ziemi w granicach połowy włóki. Posiadali oni tzw. „półrolek”. Z czasem te dwie grupy zaczęły się ścierać, gdyż coraz mniej było chłopów posiadających pełne włókowe gospodarstwo. Wzrastała liczba półrolnych chłopów, których także nazywano kmieciami . Zagrodnicy zaś byli niekiedy określani ogrodnikami. Ci z kolei byli uważani powszechnie za gospodarzy posiadających kwartę, czyli ćwierć włóki gruntu ornego. Posiadanie przez nich tak małych działek nie pozwalało często zapewnić im i ich rodzinom dostatecznego bytu. Zmuszeni byli więc często do podejmowania najemnej pracy, bądź to w pańskim folwarku, bądź u bogatych, miejscowych lub okolicznych kmieci. Zagrodnicy byli często nazywani także chałupnikami, choć niesłusznie, bowiem były to dwie różne grupy. Chałupnicy różnili się od prawdziwych zagrodników tym, że posiadali jedynie chałupy z małym ogrodem, ale bez ziemi. Zatem stale trudnili się pracą najemną. Ostatnią grupą chłopów na omawianym terenie byli komornicy. Na ogół nie posiadali oni żadnego gospodarstwa, ani domu, ani ziemi. Stanowili warstwę chłopów najbiedniejszych. Mieszkali na komornym u bogatszych gospodarzy, pracując jedynie w zamian za wyżywienie i „dach nad głową”. Często byli to członkowie rodziny, np. syn, synowa i dzieci . Od czasów gospodarowania w Maluszynie rodziny Ostrowskich zaznaczył się tam trwały podział w świadomości mieszkańców na grupę ludności dworskiej, tzw. „dworusów” oraz ludność włościańską, zamieszkałą tam od stuleci. Społeczne rozwarstwienie było podkreślane sposobem zamieszkania „dworusów” w murowanych „czworakach”, przynależących do dworu, a pozostałą ludnością wsi, która zajmowała drewniane domy na wąskich parcelach wzdłuż drogi . Wspomniana miejscowość Barycz, znana z początków XVI w. posiadała młyn, kuźnię i browar. Przedsiębiorstwa te znajdowały się także w Maluszynie i Mostach . Stanowi to fakt o trudnieniu się tamtejszej ludności zawodami rzemieślniczymi. W Maluszynie i okolicznych wsiach swoje wyroby rozprowadzali też kołodzieje, cieśle, krawcy, szewcy oraz tkacze i płóciennicy. Ci ostatni to najczęściej małorolni i bezrolni chłopi, w tym przeważnie kobiety. Odrębną grupę stanowili jeszcze chłopi pełniący prace publiczne, trudniący się miedzy innymi handlem, transportem czy eksploatacją lasów . Standard życia wymienionych warstw społecznych był niski. Wyrażało się to między innymi w stylu ubierania czy wyżywienia. Strój chłopa w tamtejszych stronach odznaczał się pewnymi charakterystycznymi cechami. Uszyta ze starego sukna w kolorze granatowym sukmana, często była pokryta naszytymi białymi bądź szarymi łatami . Także i pożywienie było skromne i prymitywne. Główną spiżarnią dla kuchni był las i pole, czyli to wszystko co udało się wyhodować na nienajlepszych glebach i zebrać w okolicznych lasach. Codzienne jadło stanowił własnej produkcji chleb, masło, mleko i ziemniaki. Tradycyjną potrawą tamtejszych mieszkańców pozostawała zalewajka, zwana „królową zup”. Gotowana była z zakwasu – barszczu, który robiono z mąki żytniej uzyskiwanej z żyta uprawianego we własnym gospodarstwie, wyrabianej w żarnach, potem w młynach. Do kiszenia barszczu – żuru używano gliniane garnki zwane żurokami. Bardzo istotnym składnikiem zalewajki były suszone grzyby gąski, w tamtejszych okolicach zwane zieleniatkami i członkami. Ubóstwo i trwające długo przednówki sprawiły, że ludność wiejska zalewajkę jadała zwykle dwa razy dziennie, na śniadanie i kolację. Tylko w czasie świąt, takich jak Boże Narodzenie, na stole pojawiały się obfitsze pokarmy. Należały do nich, zgodnie z tradycją wieczerzy wigilijnej: pierogi, kluski zwane „paluszkami”, kasza jaglana z kompotem, pęczak z „siemieniatką”, kiszona kapusta z grzybami, groch oraz ryba lub śledź zaprawiony kapuścianym kwasem . Ważnym zagadnieniem charakterystyki demograficznej na danym terenie jest obecność cudzoziemców. Wśród narodowości obcych krajów w Maluszynie i okolicach wymienia się Żydów i Niemców. Ci pierwsi wspominani są przez kronikarza Maluszyna z lat trzydziestych ubiegłego stulecia z uwagi na to, że skupiali w swych rękach handel. Obok sklepu spółkowego „Jedność”, sklepu spożywczego i rzeźniczego polskiego, dwóch sklepów z alkoholem w rękach Polaków, w Maluszynie były dwa sklepy spożywcze oraz jedna jatka żydowska. Niemcy zamieszkiwali kolonię Błonie, gdzie posiadali własną szkołę, a nawet cmentarz , który zachował się do dziś. Gmina Maluszyn początkowo znalazła się pod panowaniem pruskim. Od 1793 r. cały powiat radomszczański, znalazł się w granicach departamentu łęczyckiego, który z czasem podzielono na płocki i piotrkowski. Po trzecim zaborze nastąpiła kolejna reorganizacja administracyjna i rejon maluszyński znalazł się w departamencie kaliskim . Taki stan organizacyjny utrzymał się do 1807 r., kiedy to z części ziem pruskich powstało Księstwo Warszawskie. Po przegranej wojnie Napoleona z Rosją (1812 r.) Kongres Wiedeński w 1815 r., w swoich postanowieniach odniósł się także do sprawy polskiej. W miejsce Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie, które teoretycznie stanowiło z Rosją unię personalną. W praktyce okazało się, że Królestwo niczym nie różni się od pozostałych ziem zaboru rosyjskiego . Już w 1816 r. władze rosyjskie wprowadziły nowe zasady administracyjnego podziału Królestwa Polskiego, dzieląc kraj na województwa, obwody i powiaty . Kolejne zmiany nastąpiły po upadku powstania listopadowego, w 1837 r. województwa przemianowano na gubernie. Na mocy ukazu z 11 października 1842 r. obwody zamieniono na powiaty, a dotychczasowe powiaty na okręgi sądowe. Ostatecznie z dniem 31 grudnia 1866 r. ukaz carski ustanawiał 10 guberni podzielonych na powiaty, a te na gminy wiejskie i miejskie. Powiat radomszczański (nazywany wówczas noworadomskim) wszedł w granice guberni piotrkowskiej. Skład tego powiatu stanowiło 5 miast i 25 gmin wiejskich, w tym także gmina Maluszyn . W okresie zaborów przypada znaczący rozwój przemysłowo-gospodarczy na ziemiach polskich w tym Maluszyna i okolic. Dzięki zachowanym źródłom z II poł. XIX wieku można obserwować przemiany ekonomiczno-społeczne tamtejszej ludności. W 1864 r. rząd carski wydaje ukaz uwłaszczeniowy i chłopi otrzymują na własność ziemię . Ostrowscy, by zapobiec odpływowi taniej siły roboczej do miast oraz dać utrzymanie bezrolnym i małorolnym chłopom uruchamiają pewne prace. Powstaje wiele zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego . W tamtym okresie powstaje m.in. cukrownia w Silniczce, która w 1866 r. daje stałe zatrudnienie aż 355 robotnikom. Przy stopniowym rozwoju fabryki i zwiększaniu produkcji liczba pracujących w kilka lat przed I wojną światową przekroczyła 500 osób. W 1935 r. na terenie gminy Maluszyn działają 2 młyny wodne, tartak, gorzelnia, betoniarnia i 2 mleczarnie . Miejscowi chłopi znajdują także zatrudnienie w uruchomionej cegielni i dachówkarni oraz sezonowo w przydworskim ogrodzie, przy melioracji łąk i wydobywaniu torfu . Okres rozwoju gospodarczego Maluszyna to także powstanie wielu instytucji i organizacji zrzeszających miejscową ludność. Do takowych niewątpliwie należy powołana w 1918 r. przez hrabiego Józefa Ostrowskiego Straż Pożarna . W 1935 r. oddział straży w Maluszynie liczył 24 członków, posiadał własną remizę (drewnianą), sikawkę motorową oraz wiele najnowszych narzędzi pożarniczych . Z inicjatywy ks. Franciszka Stalińskiego, proboszcza parafii Maluszyn (1890-1921), zostało powołane w 1912 r. Kółko Rolnicze w Silniczce. Była to pierwsza organizacja społeczna zrzeszająca chłopów na terenie dzisiejszej gminy Żytno . Przy miejscowym kościele w okresie międzywojnia istniało kilkanaście kół dewocjonalnych, m.in. Trzeci Zakon św. Franciszka, Krucjata Eucharystyczna oraz Koło Żywego Różańca. Swoją działalność rozwinęły także Akcja Katolicka i Stowarzyszenie Młodzieży Katolickiej . Innymi organizacjami działającymi na tamtejszym terenie pozostawały Związek Rezerwistów, Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet, a także Koła Gospodyń Wiejskich . Odrębnymi instytucjami były szkoły, których działalność autor przedstawi w dalszej części pracy. Wszystkie organizacje społeczne odgrywały bardzo ważną rolę w środowisku wiejskim, oddziaływując na życie tamtejszej ludności. Kronikarz dziejów Maluszyna podkreśla w tamtym okresie liczny udział miejscowej ludności w okazałych uroczystościach narodowo-państwowych, takich jak 3 Maja i 11 Listopada . Do tych dochodziły bogato obchodzone uroczystości świąt kościelnych, w tym odpusty parafialne i dożynki . Pierwsze statystyczne dane liczbowe o ludności Maluszyna i okolic pochodzą ze Słownika geograficznego Królestwa Polskiego, kolejne z kroniki dziejów gminy Maluszyn.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. 6, Warszawa 1880, s. 24; I. Jezierski, Maluszyn gmina powiatu radomszczańskiego województwa łódzkiego. Wiadomości zebrał i opracował (…) Rok 1935, s. 4 – 29. Z powyższego wykazu ludności widać, że najliczniejszą wsią w parafii Maluszyn pozostawała Silniczka. Znaczny wzrost mieszkańców Łazowa na początku ubiegło stulecia spowodował, że Maluszyn pod względem ilości mieszkańców uplasował się dopiero na trzecim miejscu. Natomiast takie miejscowości jak Kąty, Błonie, Sudzin i Ciężkowiczki zawsze pozostawały najmniejszymi osadami, będąc jakby przysiółkami sąsiednich wsi. Tętniące życie gospodarcze i kulturowe ludności Maluszyna w tamtym okresie zostało ukrócone wybuchem II wojny światowej. Okupacja hitlerowska przyniosła wiele ofiar i strat materialnych. Pewnie na zawsze też pogrzebała działalność niektórych instytucji i organizacji. Te z pewnością przynosiły pożądane skutki, gdyż wielu ludzi z tamtego okresu podjęło zdecydowaną walkę w obronie ojczyzny. Wielu mężczyzn z Maluszyna i okolic zasiliło szeregi oddziałów partyzanckich Armii Krajowej „Marcina” – inż. kpt. Mieczysława Tarchalskiego oraz „Andrzeja” – por. Floriana Budniaka. Terenem operacyjnym tych ugrupowań były miejscowości po obu stronach rzeki Pilicy, w rejonie gmin Koniecpol – Żytno – Maluszyn . Od wiosny 1942 r. na terenach powiatu włoszczowskiego i częstochowskiego swoją działalność prowadziła Gwardia Ludowa, która także znalazła ochotników wśród okolicznych mieszkańców Maluszyna . Organizacje te niewątpliwie nawiązywały do tradycji działalności Hubalczyków mjr. Henryka Dobrzańskiego ps. Hubal, którego oddział rozwinął się w lasach niedaleko miejscowości Praczka, sąsiedniej gm. Kluczewsko . Nowa sytuacja polityczna kraju, jaka zaistniała po 1945 r. nie dawała szans tamtejszej ludności na odrodzenie się dawnego życia społeczno-kulturalnego, wręcz je utrudniając. 5. Ważniejsze wydarzenia Podążając za myślą prof. J. Związka, iż „dla mniejszej ludności każde wydarzenie lokalne, w tym także natury kościelnej nabierało szczególnego znaczenia” , można wykazać szereg ważnych wydarzeń składających się na historię „małej ojczyzny”, jaką niewątpliwie pozostaje Maluszyn. Do ważniejszych wydarzeń lokalnych tamtych terenów należy z najdawniejszych czasów wspomniany zjazd książąt piastowskich i duchowieństwa w Borzykowie w 1200 r. Dla samego Maluszyna w tamtym okresie duże znaczenie ma także fakt przebywania w nim w 1266 r. księcia Leszka Czarnego . W późniejszych wiekach do takowych będzie należało zorganizowanie parafii i przejęcie tamtejszych dóbr ziemskich przez wpływową szlachtę Ostrowskich. Zakup majątku Maluszyn przez Kazimierza Ostrowskiego wiąże się z ogromnym rozwojem gospodarczym i społecznym tych ziem w późniejszym okresie dziejowym. Dokonania Ostrowskich na polu gospodarczym zostały przedstawione przez autora w powyższym punkcie. Ważną kwestią dla tamtejszej ludności pozostaje z tego okresu zaprowadzenie oświaty w dobrach Maluszyn. W latach 1848 – 1875 Ostrowscy uruchomili w swoim majątku sześć szkół elementarnych . W 1915 r. na terenie gminy Maluszyn funkcjonowało już 10 szkół powszechnych . Organizowanie szkolnictwa na tamtejszym terenie przypada w trudnym czasie nasilonych represji ze strony władz rosyjskich po stłumieniu powstania listopadowego i styczniowego. Z dawnych dokumentów gminy Maluszyn jak i późniejszych ich opracowań przez historyków regionu wydobyć można informacje szczególnie na temat udziału tamtejszej ludności w zrywie niepodległościowym z 1863 r. Powstanie styczniowe uznawane jest za największe z powstań narodowych w XIX w. właśnie ze względu na liczbę jego uczestników. Jego bezpośrednim celem była, oczywiście, niepodległość kraju. Pośrednio liczono na ostateczne zrzucenie jarzma feudalnego . Ten ostatni cel z pewnością pociągnął do walki szerokie masy chłoporobotników także z gminy Maluszyn, która była dogodnym terenem działań powstańczych. „Okolice te, obfitujące w lasy służyły przede wszystkim jako bazy zaopatrzeniowe, miejsca wypoczynku i przegrupowań dla oddziałów powstańczych” – zaznaczył prof. A. J. Zakrzewski w monografii Żytno (1198-1998). Do walki powstańczej z rosyjskim zaborcom stanęły dwa przeciwległe sobie ugrupowania. Jedno z nich stanowili tzw. Czerwoni. Obóz ten skupiał inteligencję, rzemieślników i robotników. Jako metodę walki Czerwoni obierali zbrojną walkę. Drugi obóz tworzyli Biali, stanowiący ziemiaństwo i burżuazję. Ugrupowanie to dążyło do uzyskania swobód na drodze ugody z caratem, odkładając walkę zbrojną na dalszy plan . Na omawianym terenie dużym poparciem cieszyli się Biali. W maju 1861 r. w majątku Siemieńskich w Żytnie doszło do spotkania grupy okolicznych ziemian, na którym zawiązano konfederację szlachecką w celach organizacyjnych ruchu powstańczego . Centralny Komitet Narodowy wyłoniony przez Czerwonych w Warszawie wyznaczył termin wybuchu powstania na 22 stycznia 1863 r. Walki powstańcze objęły cały teren Królestwa Polskiego oraz ziemie dawnego Księstwa Litewskiego i Ukrainy . W rejonie Maluszyna działania prowadziły stacjonujące oddziały powstańcze mjr. Józefa Oxińskiego. Partia składała się z 250 ochotników z Sieradza, Szadkowa i Uniejowa. Wiosną 1863 r. dwukrotnie przemierzyła trasę z doliny Pilicy od Przedborza po Częstochowę. Stoczyła w tym czasie m.in. bitwy pod Koniecpolem (25 V) i Kruszyną (27 V). W czerwcu oddział ponownie powrócił nad Pilicę do Maluszyna . Stacjonowanie żołnierzy w majątku Ostrowskich wspomina sam dowódca: „Około 10 czerwca 1863 r. znalazłem się nad Pilicą w Maluszynie. Przybywszy do tego punktu (…), znalazłem postój możliwie spokojny i bezpieczny (…). Jestem bowiem pewny, iż w postojach naszych w Maluszynie nie zdarzyło się żadnemu [żołnierzowi – przyp. autora] położyć na spoczynek o czczym żołądku (…)” . Oddział w tym czasie liczył blisko 1400 osób. Wiele poświęcenia w czasie powstania styczniowego wykazało społeczeństwo robotnicze z Silniczki, organizujące samodzielny oddział powstańczy pod dowództwem Bajkowskiego – syna dzierżawcy z Biestrzykowa. Ludność okoliczna brała czynny udział w powstaniu nie tylko walcząc na polach bitew, ale przysługiwała się na rzecz sprawy narodowej także w innych formach. Jedną z takich była pomoc wyżywienia i zakwaterowania oddziałów powstańczych. We dworze Ignacego Rutkowskiego w Borzykowie uruchomiono szwalnie, gdzie zatrudnione osoby szyły mundury, czapki i odzież dla powstańców. Opiekę roztoczono także nad powstańcami rannymi. W Gidlach, Koniecpolu i Radomsku działały szpitale powstańcze. Jednak zbyt daleka odległość do nich powodowała, że rannych leczono w domach prywatnych . Na bezpośredni okres po powstaniu styczniowym przypada działalność na tamtejszym terenie Wandy Malczewskiej, która znana jest szczególnie z pracy na rzecz ubogich i chorych. Przybyła ona w 1870 r. do Żytna, gdzie podjęła charytatywną pracę na rzecz dzieci, ich matek i młodych panien . Z pewnością opieką otoczyła także rodziny i sieroty poległych powstańców styczniowych, jak również tych, którzy wskutek walk odnieśli rany, stając się kalekami. Powstanie styczniowe upadło wiosną 1864 r., a na Polaków spadły okrutne represje ze strony władz carskich. Prześladowano szczególnie powstańców i ich rodziny. Kronikarz I. Jezierski przekazuje listę osób biorących udział w powstaniu i szczególnie represjonowanych z gminy Maluszyn. Wśród nich: August Ostrowski, syn dziedzica z Maluszyna; Kazimierz Ostrowski, dziedzic Łazowa; Henryk Jaworski, młynarz z Ciężkowiczek; Franciszek Bąbiński, służący oficjalista z Maluszyna oraz Dynus Michał, służący parobek z Silniczki. Tym, którzy polegli, mieszkańcy gminy postawili niedaleko wsi Budzów w hołdzie potężny krzyż, obsadzony sześcioma dębami . Kwestią decydującą o niepowodzeniu powstania był niewątpliwie wydany przez konserwatystę i zwolennika ugody z caratem Aleksandra Wielopolskiego dekret znoszący pańszczyznę za okupem. Dokument ten został odczytany w siedzibie gminy Maluszyn 22 maja 1861 r. Podpisy złożyli świadkowie: wójt, właściciele dóbr i sołtysi, którzy to byli zobowiązani być przy odczycie „Najwyższego ukazu” . Dekret przypieczętowały ukazy uwłaszczeniowe chłopów wydane przez rząd carski 2 marca 1864 r. Reforma uwłaszczeniowa zaspokoiła w pewnym stopniu głód ziemi, dając podstawy do uruchomienia samodzielnych gospodarstw włościańskich. Wbrew szykanom i ukracaniu wolności Polaków po powstaniu styczniowym na tamtejszych terenach obserwuje się znaczący postęp gospodarczy. Obok zakładów rolno-przemysłowych i działalności organizacji lokalnych ważną kwestią było utworzenie szpitala gminnego. Placówka medyczna została uruchomiona przez Józefa Ostrowskiego i w pierwszym rzędzie była przeznaczana na potrzeby pracowników najemnych zatrudnionych sezonowo do niektórych prac polowych, a także stałych pracowników folwarku, stawów rybnych i dóbr leśnych. Szpital obliczony był na 10 łóżek i w praktyce nie odmawiał pomocy chorym z terenu całej gminy maluszyńskiej . Odnośnie fabryki cukru w Silniczce doniosłą kwestią było wprowadzenie w niej w 1882 r. pierwszego w tym regionie oświetlenia elektrycznego za pomocą lamp łukowych. W tym roku wprowadzono do fabryki także pierwsze maszyny parowe . Życie gospodarcze wsi i dworu toczyło się pomyślnie do wybuchu I wojny światowej, która także na tamtejszym terenie odcisnęła swoje piętno. Powołując się na wspomnianego kronikarza gminy Maluszyn można ocenić zachowanie się tamtejszej ludności wobec wojny niosącej Polakom nadzieje na odzyskanie niepodległości. Organizacja bojowa PPS niosąca w całym Królestwie Polskim hasła rewolucyjnej walki z zaborcą przyniosła także ożywienie społeczno-polityczne na terytorium gminy Maluszyn. Szybko dotarła swoją działalnością i zyskała zwolenników wśród robotników z Silniczki, którzy utworzyli Komitet Polskiej Partii Socjalistycznej . Dzięki działalności lokalnych organizacji postępowało uświadamianie narodowe chłopów i robotników. Wielu mieszkańców tamtejszych terenów w bezpośrednim okresie wojny stan polityczny, w jakim znajduje się od przeszło stu lat, uznawało za nie podlegający zmianom. Stąd obserwuje się bierny udział ludności Maluszyna i okolic w momencie wybuchu wojny. „Przechodzący przez gminę Maluszyn w r. 1914 od strony Kielc oddział legionistów – ułanów Beliny, w pogoni za Moskalami, otrzymał z dóbr Maluszyn (folwark Bąkowa Góra) kilka koni wierzchowych, został gościnnie przyjęty i konno odprowadzony w stronę Piotrkowa (…). Do Legionów Polskich w r. 1914 z gminy Maluszyn nie wstąpił nikt” – zapisał kronikarz I. Jezierski. Dopiero w 1915 r. do Legionów wstąpiło czterech młodych ludzi z tamtejszej gminy. Wiele młodzieży męskiej zaciągnęło się do organizującej się w Rosji armii polskiej gen. Józefa Dowbór – Muśnickiego; trzech żołnierzy znalazło się w armii gen. Józefa Hallera we Francji. W 1916 r. na terenie gminy Maluszyn rozpoczyna działalność Polska Organizacja Wojskowa (POW) z placówką w Silniczce. Oddział POW należał do obwodu Radomsko, skąd otrzymywał instrukcje i rozkazy. Skupiał blisko 180 członków, głównie ludzi młodych. Organizacja odegrała szczególną rolę w listopadzie 1918 r. Kiedy doszło do kapitulacji Niemiec i Austrii, żołnierze POW przystąpili do rozbrajania okolicznych posterunków „znienawidzonych żandarmów austriackich” . Łącznie z gminy Maluszyn w walkach o niepodległość Ojczyzny wzięło udział 110 żołnierzy, 26 z nich poległo. W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległa dochodowa fabryka cukru w Silniczce. Spustoszeniu uległy gospodarstwa chłopskie, które pozbawiono przede wszystkim koni. Zrabowano także kościelne dzwony . Każde wydarzenia, te doniosłe i mniej ważne, wiążą się zawsze z działalnością określonych ludzi. Grupę wybitnych postaci związanych z Maluszynem stanowią niewątpliwie wspomniani Józef Ostrowski i ks. Franciszek Staliński. Do tej elity zaliczyć należy postać ks. Bonawentury Metlera, znanego miłośnika astronomii. Dnia 14 maja 1932 r. objął on probostwo w Maluszynie. W miejscowej plebani urządził sobie małe obserwatorium astronomiczne, ale równie gorliwie prowadził duszpasterstwo parafialne. Był członkiem miejscowego Dozoru Szkolnego, a nawet udawał się z prelekcjami do młodzieży częstochowskich szkół. Położenie Maluszyna nad rzeką Pilica źle wpływało jednak na stan jego zdrowia. Z tej przyczyny ks. Metler opuścił 18 czerwca 1934 r. Maluszyn. Przeniósł się wówczas do parafii Parzymiechy, gdzie zastała go II wojna światowa. Rankiem 2 września 1939 r. na plebanię w Parzymiechach wkroczyli Niemcy. Zabrali ks. Bonawenturę Metlera i po długich torturach rozstrzelali . W czasie II wojny światowej zostało zamordowanych 61 z 386 kapłanów diecezji częstochowskiej. W grupie tej znalazło się kilku księży pracujących w parafii Maluszyn. Wśród nich: obok ks. Bonawentury Metlera, ks. Walenty Hamerling, proboszcz w latach 1926-1932, zamordowany 6 maja 1942 r. w komorze gazowej w Hartheim; ks. Romuald Kapkowski, wikariusz w latach 1932-1936 r., zamordowany w nocy z 11 na 12 lipca 1944 r. jako proboszcz w Borze Zapilskim oraz ks. Władysław Wojtasik (ur. 1886 Kąty) pochodzący z parafii Maluszyn i spokrewniony z autorem niniejszej pracy, zamordowany 12 sierpnia 1942 r. w Dachau . Wśród największych tragicznych wydarzeń z czasów wojny godne uwagi jest wspomnieć dramat mieszkańców Silniczki. W pierwszych dniach wojny Niemcy zamordowali tam 6 osób za to jedynie, że usiłowali wykopać grób i pochować w nim nieznanego żołnierza polskiego . W 2004 r. staraniem ks. Józefa Kruszca została odsłonięta w Silniczce pamiątkowa tablica poświęcona poległym mieszkańcom. W czerwcu 1944 r. w lasach pod Wolą Życińską rozegrała się krwawa bitwa partyzancka, w której uczestniczył oddział AK „Andrzeja”. Polscy partyzanci ponieśli wówczas znaczne straty w zabitych i rannych . Wydarzenie to upamiętnia postawiony pomnik przy drodze z Ciężkowiczek do Krzętowa. Zdarzenia te głęboko zapadły w pamięci tamtejszej ludności i są nadal żywo rozpamiętywane przez naocznych świadków. Dzień wyzwolenia Maluszyna spod niemieckiego okupanta nadszedł 15 stycznia 1945 r. Data ta jest szczególnie ważna dla tamtejszych mieszkańców, którzy przeżyli wojnę. „Około godziny 11 Maluszyn już był wolny” – wspomina Konstanty Wodzisławski ps. „Zagon. W tym dniu Niemcy wysadzili most na Pilicy. W dniu następnym w wyniku działań wycofujących się wojsk radzieckich spalił się maluszyński dwór wraz z zabudowaniami . Rodzina Potockich opuściła bezpowrotnie Maluszyn. Wiele wydarzeń i postaci przedstawionych powyżej wyraża twierdzenie historyka regionu, prof. A. J. Zakrzewskiego, że „każda z mniejszych miejscowości posiada swoją historię, która tylko niekiedy łączyła się z wielkimi wydarzeniami ogarniającymi cały naród” . Maluszyn od wieków wpisuje się w wielką historię naszej Ojczyzny. Będąc miejscowością szlachecką, znaną od XIII w., przez stulecia dawał wyraz udziału w życiu społecznym, gospodarczym, kulturalnym i religijnym naszego narodu. W dużej mierze ten udział zapisał się dzięki działalność wielkopańskiej rodziny Ostrowskich na tamtejszych terenach, duchowieństwa oraz miejscowej inteligencji. Świetność i działalność maluszyńskiego dworu przekreślona została w czasie II wojny światowej. Zmiany społeczno-gospodarcze w Polsce Ludowej i obecnej III Rzeczypospolitej nie przyniosły odrodzenia dawnego życia Maluszyna. Pozostaje tylko pamięć i troska o pozostawione dziedzictwo oraz nadzieja na lepszą przyszłość. Rozdział III (wybrane fragmenty) Szkolnictwo elementarne w I połowie XIX wieku przeżywało okresy rozwoju i upadku. Rozwój szkolnictwa przypada na lata 1809 – 1821, kiedy to zaczęto zawiązywać Towarzystwa Szkolne. W omawianym okresie powstało wiele szkół elementarnych. Do ich utworzenia przyczynili się organizatorzy szkół, mieszczanie i chłopi, którzy domagali się przemian społeczno-gospodarczych, a oświecenie narodu polskiego uważali za czynnik umożliwiający wprowadzenie postępu. Sprawę zaprowadzenia szkolnictwa w swoim majątku niewątpliwie za ważną uznawali Ostrowscy z Maluszyna. Wśród najdawniejszych dokumentów dotyczących szkół w ich dobrach znajduje się pismo z dnia 4 lipca 1811 r. skierowane do „Wiel-możnego [Wojciecha – przyp. autora] Ostrowskiego Dziedzica w Maluszynie” od Podpre-fekta Powiatu Radomskiego (radomszczańskiego) w sprawie pozyskania nauczyciela do organizującej się szkoły elementarnej: „Wiedząc o potrzebie i chęci W-go Ostrowskiego, założenia szkoły w Maluszynie, posyła tam Jakuba Gatęskiego, dotychczasowego nauczy-ciela w wsi Szczepocicach, który ma być do Maluszyna translokowany, skoro wola W-go Dziedzica z Wolą Rządową się zgodzi. Co gdyby tak nastąpiło donieść W-ny Ostrowski zechce, a Jakub Gatęski do Patentu Izbie Edukacyjnej przedstawiony zostałby” . Powyższy dokument świadczy o wczesnych staraniach Ostrowskich zorganizowa-nia szkoły elementarnej w swoich dobrach. Prace nad uruchomieniem szkółki w Maluszy-nie zostały jednak przerwane w latach wojny polsko-rosyjskiej 1831 r. Utworzenie pierw-szych szkół elementarnych w dobrach Maluszyn przypada dopiero na trudny okres międzypowstaniowy. „Pierwsze szkoły na terenie gminy Maluszyn były założone w okre-sie pracy przedpowstaniowej 1863 r., a mianowicie: w roku 1849 szkoła w Maluszynie, zaś w roku 1857 szkoła w Silniczce i Krzętowie” – zaznaczył kronikarz gminy Maluszyn, Ignacy Jezierski. Dane te potwierdza własnoręcznie napisana notatka przez Aleksandra Ostrowskiego. Najwcześniej na terenie dóbr Ostrowskich swoją działalność rozpoczęła szkółka elementarna w Radoszewnicy, otwarta w 1848 r. Niewiele informacji posiadamy o dwóch mniejszych szkołach elementarnych w dobrach Ostrowskich – Trzebce i Łysiny. Powodem jest tutaj brak wystarczającego mate-riału źródłowego. Ze szczątkowych akt tych szkół wiadomo tylko, że istniały. Obie szkółki wspomina także w swoim pamiętniku Helena Ostrowska. Dokładnej daty ich powstania, ani okresu ich działalności nie da się jednak ustalić. Szkoła elementarna w Trzebcach nale-żała do majątku Rogi i sądząc po zapisie pamiętnikarki, mogła być otwarta w 1863 r. Szkółka w Łysinach, należących do dóbr Radoszewnica działała na pewno w 1875 r. Funkcjonowanie szkół elementarnych w dobrach Ostrowskich Maluszyn poznaje-my z odpisów wykonanych przez kronikarza I. Jezierskiego. Pierwszy wykaz szkół w gminie Maluszyn został sporządzony przez wójta gminy Mucharskiego w 1862 r. na polecenie naczelnika powiatu piotrkowskiego, w którym czytamy: „1/ Maluszyn, nauczyciel Grzegorzewski Marceli. Wyszczególnienie przedmiotów wykła-danych: katechizm, pismo święte, czytanie i pisanie po polsku, arytmetyka. Wymie-nienie książek, jakie do wykładu użyte być mają: Katechizm mały ks. Putjatyckiego, Histo-ria Święta ks. Kozłowskiego, Wypisy polskie cz. I i II p. Łyszkowskiego, Arytmetyka. Ilość dzieci płci męskiej – 29; żeńskiej – 11. 2/ Silniczka, [nauczyciel – przyp. autora] Piotr Krajewski. Przedmioty i książki jak w Maluszynie. Dzieci płci męskiej – 32; żeńskiej – 13. 3/ Krzętów, [nauczyciel – przyp. autora] Łyszkowski Antoni. Przedmioty i książki jak w Maluszynie. Dzieci płci męskiej – 14; żeńskiej – 21” . Założone szkoły stanowiły dla włościan od Aleksandra Ostrowskiego „dobrowolne dobrodziejstwo, bez żadnego zobowiązania na przyszłość” – odnotował kronikarz gminy Maluszyn . Były szkołami prywatnymi Ostrowskich, które funkcjonowały w oparciu o rządową ustawę z 1841 r. o szkołach prywatnych w Królestwie Polskim . Sytuacja w szkolnictwie zmieniła się po stłumieniu powstania styczniowego. W ramach procesu rusyfikacyjnego szlachta i duchowieństwo zostały pozbawione wpływu na sprawy szkolne. Tym samym polskie szkolnictwo elementarne stawało się szkołą rządo-wą . Rosyjskiemu zaborcy zależało na utrzymaniu dotychczasowych placówek najniższego stopnia, dzięki czemu łatwo upowszechniano idee poszanowania caratu wśród młodych Polaków. W tym celu władze szkolne z Piotrkowa zażądały w 1866 r. wykazu szkół z gminy Maluszyn, którego rzetelnie udzielił wójt Mucharski według następującej kolejności: 1/ We wsi Maluszyn znajduje się szkoła początkowa urządzona w domu dworskim, gdzie dawniej służący dworscy mieszkali, otworzona 1849 roku. 2/ Do szkoły tej uczęszczają uczniowie na naukę ze wsiów: Maluszyn, Kąty, Mosty, Cięż-kowiczki, Gościęcin-Granie, Trzebiec i Borzykówki. 3/ Uczą się w tejże szkole czytać i pisać po polsku i Rossyjsku, Religji, Historyi Świętej, Arytmetyki – czterech działań prostych. 4/ W szkole zamieszkuje 3-ech uczni a reszta przychodzi codziennie do tejże szkoły. 7/ Nauczycielem przy tej szkole jest Marceli Grzegorzewski, szlachcic nielegitymowany, religji rzymsko-katolickiej. 8/ Tenże po wyjściu ze szkół służył za pisarza prywatnego do pełnienia obowiązków na-uczyciela, przy szkole maluszyńskiej, przystąpił w roku 1862. 9/ Wspomniany Marceli pobiera rocznej pensyi z Dworu rs. 45 oraz ordynaryi w twardem zbożu korcy 15, kartofli korcy 15, roli pod len, kartofle i kapuste zagonów morgowych 5, mieszkanie i opał oraz na oborze dworskiej utrzymanie 1 krowy. 10/ Nie jest zatrudniony na tą posadę przez Dyrektora Szkół. 11/ Za tąż samo wynagrodzenie tenże sam nauczyciel wykłada naukę religji. 12/ Szkoła ta znajduje się na gruncie dworskim, po drugiej stronie budynku mieszkają słu-żący dworscy. 13/ Taż szkoła utrzymuje się kosztem wielmożnego Aleksandra Ostrowskiego” . Podobnych informacji wójt udzielił o pozostałych dwóch szkołach. Z tą zmianą, że „W Silniczce jest 57 dzieci, nauczyciel p. Piotr Krajewski, (…) szkoła założona w roku 1857, a w Krzętowie szkoła (…) założona w roku 1857, dzieci uczących jest 50, nauczycielem przy tej szkole jest Ludwik Boniecki” . Dane zebrane przez Komisję do Spraw Włościańskich z Piotrkowa na polecenie Łódzkiej Dyrekcji Szkolnej posłużyły zgodnie z rozporządzeniem z dnia 23 września 1868 r. do przekształcenia dotychczasowych wiejskich szkół elementarnych na „Naczalno-je Sielskoje Uczyliszcze”. Językiem wykładowym w owych „rządowych zakładach szkol-nych” stawał się język rosyjski. Zmiany takie w „parafialnej Elementarnej szkółce we wsi Maluszyn” dokonały się 12 kwietnia 1871 r., o czym informuje sporządzony na tę okolicz-ność protokół: „Wójt gminy Maluszyn z obydwoma Ławnikami i miejscowym sołty-sem oraz włościanami na podpisie wyrażonemi, przybył do wyżej wymienionej szkoły, gdzie zastawszy uczniów płci męskiej 24, płci żeńskiej 20 i nauczyciela p. Edwarda Na-grodzkiego, zebraniu temu najsamprzód przeczytawszy rozporządzenie J. W. Naczelnika Łódzkiej Dyrekcji oznajmił, że od dnia dzisiejszego szkoła ta przechodzi pod zwierzchnic-two Rządu i mieć będzie nazwę Sielskich Naczalnych Uczyliszczy” . Tej samej formy i treści protokół sporządzono dnia 14 kwietnia 1871 r. dla szkoły w Silniczce, gdzie „zastawszy uczni płci męskiej 32, płci żeńskiej 15 i nauczyciela p. Izy-dora Pogodzińskiego” oraz w Krzętowie, gdzie „zastawszy uczni płci męskiej 36, płci żeń-skiej 16 i nauczyciela p. Teofila Bankiewicza”. Przeciwko powyższym zmianom zaprote-stowali gospodarze wszystkich trzech szkół. Swoje podpisy natomiast pod protokołem złożyli wójt gminy Maluszyn Franciszek Arabas i jeden z ławników, Feliks Stanik . Szkoły elementarne w Radoszewnicy i Trzebcach, pozostające w dobrach Ostrow-skich podlegały administracyjnie innym gminom. Wobec powyższego rozporządzenia przekształcenie tych placówek na rządowe szkoły elementarne leżało, odpowiednio dla Radoszewnicy, w gestii wójta gminy Koniecpol oraz dla Trzebiec, w gestii wójta Wiel-gomłyny. Dlaczego nie udało się powołać szkoły elementarnej w Maluszynie w począt-kowym okresie ich zakładania w Księstwie Warszawskim, a dopiero w okresie międzypo-wstaniowym, tj. w roku 1849? Z pewnością ten pierwszy okres nie był sprzyjający dla Ostrowskich, którzy niedawno przejęli zubożały majątek Maluszyn i nie byli w stanie za-pewnić odpowiedniego lokalu dla zaprowadzenia szkoły elementarnej. Świadczy o tym niejako dokument, który wyraża spór Aleksandra Ostrowskiego z proboszczem Ligurowi-czem o dom plebański na szkołę . Po powstaniu listopadowym większy wpływ na organi-zację szkoły elementarnej, zwanej rządową, uzyskał miejscowy dziedzic. Ponadto Alek-sander Ostrowski od 1850 r. był członkiem, a w latach 1857 – 1861 wiceprezesem organi-zacji Towarzystwa Rolniczego , które realizując program pracy organicznej i pracy u pod-staw kładło szczególny nacisk na szerzenie oświaty wśród ludu. Tworzenie szkół leżało niejako w jego obowiązku i stanowiło wzór dla innych właścicieli ziemskich.
W 1914 r. władze Łódzkiej Dyrekcji Szkolnej ewakuowały się do Warszawy, a na-stępnie w czerwcu 1915 r. do Rosji . Po opuszczeniu kraju przez rosyjskie władze szkolne podjęto proces ujednolicenia i przebudowy szkół elementarnych w szkoły powszechne. Zadanie to podjęło Towarzystwo Opieki Szkolnej, utworzone w 1909 r. po rozwiązaniu Polskiej Macierzy Szkolnej. Powiat radomszczański (z gminą Maluszyn) znajdował się w tym czasie w niemieckiej strefie okupacyjnej, w której władze nad szkołami sprawował szef powiatowego zarządu cywilnego przy pomocy powiatowego inspektora szkolnego . W tym samym roku Towarzystwo Opieki Szkolnej wystosowało memoriał do władz nie-mieckich, protestując przeciwko wprowadzeniu do szkół nauczania w języku niemiec-kim . Wydział Oświecenia w Urzędzie Generalnego-Gubernatora Warszawskiego zajął w tej sprawie przychylne stanowisko i we wrześniu 1916 r. Komisja Szkolna Centralnego Komitetu Narodowego w Piotrkowie wydała Odezwę, która kończyła proces polonizacji szkolnictwa . Dnia 1 października 1917 r.,w niemieckiej strefie okupacyjnej, nastąpiło formalne przejęcie spraw oświatowych przez inspektorów szkolnych z ramienia Tymcza-sowej Rady Stanu Królestwa Polskiego. I wojna światowa przyspieszyła proces przemian w reorganizacji szkolnictwa ele-mentarnego. W gminie Maluszyn utworzono wówczas sześć placówek szkolnych w nastę-pujących miejscowościach: Łazów, Pukarzów, Pągów, Wola Życińska, Sudzinek i Rogi . Powoływane szkoły zostały wydzielone z obwodów szkół dotychczas istniejących. Pod opieką gminy Maluszyn pozostawała także przejęta przez rząd polski w listopadzie 1917 r. szkoła w Borzykowie , nie należąca jednak do dóbr Ostrowskich. Po ukonstytuowaniu się władz II Rzeczypospolitej przystąpiono do budowy szkol-nictwa powszechnego i walki z analfabetyzmem. Ustawa z dnia 4 czerwca 1920 r. wyzna-czała działalność władz oświatowych: wizytatorów okręgów szkolnych i inspektorów szkolnych powiatowych. Ważną funkcję odgrywały instytucje lokalne: Opieki Szkolnej w poszczególnych szkołach, Dozory Szkolne w gminach oraz Rady Szkolne w powiatach . Rady Szkolne Powiatowe bezpośrednio współpracowały z inspektorami oraz dozorami szkolnymi mając uprawnienia do kontroli podległych szkół. Do zakresu ich kompetencji należało wydawanie koncesji na otwieranie prywatnych szkół, zabieganie o fundusze dla szkół oraz kontrola nad wykonawstwem gminnych budżetów szkolnych. Dozory Szkolne tworzyło od 7 do 9 osób, które pochodziły z wyboru i nominacji. Do obowiązków Dozoru Szkolnego należało dbanie o szkolnictwo powszechne na terenie gminy poprzez zakładanie szkół, planowanie budżetu, a także sprawowanie nadzoru nad Opiekami Szkolnymi. W skład Opieki Szkolnej, istniejącej przy każdej szkole, wchodził kierownik szkoły, osoba duchowna oraz jeden lub dwóch mieszkańców, wybranych przez zebranie gromadzkie. Do zadań Opieki Szkolnej należała dbałość o rozwój szkoły, nadzór nad nią, jej majątkiem i funduszami, a także czuwanie nad wykonywaniem obowiązku szkolnego przez mieszkań-ców na tym terenie . Ustawa O zakładaniu szkół powszechnych z 17 lutego 1922 r. wyznaczała sposób ich organizacji. Według ustawy droga dziecka do szkoły nie mogła przekraczać trzech kilometrów, przy czym obwód szkolny mógł być ustalony przy minimum 40 i maksimum 650 dzieciach. Od liczby dzieci w obwodzie uzależniono także stopień organizacyjny szkoły . Szkołę 1-klasową o jednym nauczycielu organizowano, gdy liczba uczniów nie przekraczała 60; 2-klasową o dwóch nauczycielach – do 100 uczniów. Przy każdym na-stępnym stopniu liczba uczniów zwiększała się o 50. Pełną, 7-klasową szkolę organizowa-no wówczas, gdy liczba dzieci w obwodzie przekraczała 300 osób. W szkołach niżej zor-ganizowanych realizowano program nauczania czterech klas. Lekcje nauczyciel prowadził w klasach łączonych. Z postanowienia tego wynikało, że przede wszystkim wieś zdana była na szkołę niżej zorganizowaną (jedno- lub dwuklasową), warunki bowiem z reguły nie pozwalały na tworzenie szkół wyżej zorganizowanych . Szczegółowy rozkład szkół powszechnych-koedukacyjnych w gminie Maluszyn przedstawia poniższa tabela. Tabela 2.
Źródło: Szkoły Rzeczypospolitej w roku szkolnym 1930/1931, pod red. M. Falskiego, Warszawa 1933, s. 102 – 105. Nauka w publicznej szkole powszechnej rozpoczynała się we wrześniu i trwała do czerwca. Zgodnie z rozporządzeniem MWRiOP z dnia 6 grudnia 1923 r. od nauki szkolnej wolne były wszystkie niedziele i następujące dni świąteczne: „1-go listopada (Wszystkich Świętych), 2-go listopada (Dzień Zaduszny), 8-go grudnia (Niep. P.N.M.P.), 6-go stycznia (Trzech Króli), 2-go lutego (Ocz. N.M.P.), Dzień Wniebowstąpienia Pańskiego, drugi dzień Zielonych świąt i dzień Bożego Ciała”. Ferie świąt Bożego Narodzenia przypadały na okres od 22 grudnia do 2 stycznia. Przerwa wiosenna trwała od wielkiej środy do po-niedziałku wielkanocnego. „Z rocznic narodowych wolny od nauki szkolnej jest tylko dzień 3-go Maja” - zapisano w Wykazie dni wolnych od nauki szkolnej . Dodatkowo dzie-ciom przysługiwało wolne z okazji „święta parafialnego” i rekolekcji wielkopostnych. Funkcjonowanie szkół w II Rzeczypospolitej ostatecznie regulowała ustawa O ustroju szkolnictwa z 11 marca 1932 r. Szkoły powszechne organizowano w trzy stopnie i trzy szczeble programowe, uzależnione od liczby nauczycieli w danej placówce. W szkole I stopnia o 1 lub 2 nauczycielach, liczącej do 120 uczniów, klasa trzecia była dwuletnia, a klasa czwarta była trzyletnia. Placówki I stopnia w ciągu 7 lat nauki realizowały program 4 klas z dodaniem pewnych elementów wiedzy z klas wyższych. Szkoła II stopnia o 3 lub 4 nauczycielach liczyła do 210 uczniów i miała 2-letnią klasę VI. Wreszcie szkoła III stopnia o 5 i więcej nauczycielach miała 7 klas jednorocznych i realizowała pełny program szkoły powszechenej . Zgodnie z nową ustawą nastąpiła reorganizacja szkolnictwa powszechnego w gmi-nie Maluszyn. Prezesem miejscowego Dozoru Szkolnego został w 1932 r. ks. Bonawentura Metler . Kronikarz gminy Maluszyn w 1935 r. podaje stan nauczycieli i lokali szkolnych, który przedstawia następująco: „Ogółem na terenie gminy pracuje 21 sił nauczycielskich, jest 11 sal w budynkach własnych gminnych, 10 sal w wynajętych budynkach prywat-nych” . Wybuch II wojny światowej spowodował przerwanie zajęć w szkołach na terenie gminy Maluszyn. Żadna z placówek nie została jednak zamknięta, ani też nie zawiesiła swojej działalności. W związku z tym nie ma informacji o podejmowaniu na tamtejszym terenie akcji tajnego nauczania. Gmina Maluszyn została włączona w obszar Generalnego Gubernatorstwa i podlegała niemieckiej organizacji szkolnej. Po wyzwoleniu szkolnictwo rozpoczęło działalność na podstawie przepisu z 1932 r. i w tym układzie organizacyjnym funkcjonowało do 1948 r. W kolejnym roku szkolnym szkoły powszechne stawały się 7-letnimi szkołami podstawowymi w cyklu 11-letniej szko-ły ogólnokształcącej. Absolwenci szkół o niższym stopniu organizacyjnym zobowiązani byli do uzupełniania wykształcenia w szkolnych placówkach zbiorczych.
Od początku swego istnienia szkoły elementarne wiejskie były utrzymywane przez proboszcza wraz z dziedzicem wsi . Pierwsze bezpośrednie informacje o jakimś uposaże-niu szkoły w Maluszynie posiadamy z XVI w. z cytowanego już Liber beneficiorum. Kie-rownik szkoły posiadał wówczas jeden dział ziemi z ogrodem, przylegający bezpośrednio do zabudowań plebańskich i stanowiący własność parafii . W dalszych latach, aż do zor-ganizowania pierwszej szkoły elementarnej w dobrach Ostrowskich z Maluszyna w XIX w., nie spotykamy w źródłach zapisów na rzecz miejscowej szkoły. Zasady finansowania szkół elementarnych zmieniły się w czasach Księstwa War-szawskiego, ciężar ten nakładano na wszystkich mieszkańców. Ustawa z 1808 r. głosiła, że „na opłatę nauczyciela składać się mają wszyscy gospodarze i mieszkańcy z handlu lub rzemiosła żyjący albo grunt jakowy posiadający, tak dzietni, jak i bezdzietni, bez względu na różnice stanu i religii”. Takie rozwiązanie podtrzymywano też w Królestwie Polskim . Niedługo jednak sytuacja finansowa szkół elementarnych stała się katastrofalna. Namiest-nik Królestwa Polskiego, gen. Józef Zajączek, dekretem z dnia 16 lipca 1821 r. zniósł obowiązek dawania składek pieniężnych przez chłopów na utrzymanie szkoły . Spowo-dowało to zaprzestanie działalności wielu szkół. W tym czasie nie istniała jeszcze żadna szkoła elementarna w dobrach Ostrowskich z Maluszyna, ale czyniono już zabiegi o jej powołanie. Ks. Mateusz Ligurowicz pismem z dnia 11 lipca 1811 r. do „Prześwietnej Podprefektury” donosił, że w Maluszynie „jest do-mek o jednej sieni, a izbach dwóch małych z kumorami przy kościele św. Barbary” . Bu-dynek ten chciał pozyskać od wspomnianego proboszcza dziedzic Aleksander Ostrowski i przeznaczyć go na dom dla szkoły elementarnej w Maluszynie. Ks. Ligurowicz argumen-tował jednak, że „w nim mieszka komorników dwóch za kontraktem” i nie może być on przekazany na szkołę . W dobrach szlacheckich budynek i mieszkanie dla nauczyciela przeważnie ofiaro-wywał dziedzic. Siedzibą szkoły w Maluszynie stał się ostatecznie jeden z tzw. czworaków dworskich, wzniesionych w I poł. XIX wieku przez Ostrowskich. We wspomnieniach He-leny z Morsztynów Ostrowskiej, żony Aleksandra Ostrowskiego, spisanych „z opowiada-nia i z pamięci” w styczniu 1858 r. znajduje się opis Maluszyna, w którym czytamy: „Cała wieś odsunięta została od dworu (murem), i z kamienia miejscowego wymurowana, jako też szereg domów dworskich od kościoła parafialnego ku cmentarzowi, z karczmą na koń-cu i domem naprzeciwko, gdzie się znajduje obecnie szkółka wiejska” . Lokalizację tego budynku potwierdza raport wójta gminy z 1866 r.: „We wsi Maluszyn znajduje się szkoła początkowa urządzona w domu dworskim, gdzie dawniej służący dworscy mieszkali, otworzona 1849 roku. (…) Szkoła ta znajduje się na gruncie dworskim, po drugiej stronie budynku mieszkają służący dworscy” . Szkoły elementarne w Krzętowie, Trzebcach, Silniczce, Radoszewnicy i Borzyko-wie także posiadały własne lokale. Szkoła w Krzętowie mieściła się w piętrowym budynku pod dachówkę, wzniesionym w 1861 r. Urządzeniu placówki szkolnej w tej miejscowo-ści poświęciła także kilka słów w swym pamiętniku wspomniana Helena Ostrowska: „W Krzętowie została ukończona szkoła porządna, murowana, o piętrze z funduszów przezna-czonych przez matkę naszą, Józefę Ostrowską, na cele dobroczynne, a z jej oszczędności za życia uzbieranych. Dawniej już istniejąca szkółka w Krzętowie mogła być zatem prze-niesioną do tego odpowiedniejszego lokalu” . Dalej pamiętnikarka relacjonuje powstanie szkółki w Trzebcach, która „zakwitła (…) w naprędce przerobionej na ten cel dawnej go-rzelni” . Dla Silniczki budynkiem szkolnym był murowany czworak dworski, wystawiony w 1875 r. dla pracowników fabryki cukru . Szkółka w Radoszewnicy swoją siedzibę mia-ła także w budynku dworskim. W Borzykowie, jak podaje kronikarz I. Jezierski, „szkołę łącznie z mieszkaniem dla nauczyciela pobudowała gmina z drzewa” . Budynek ten uległ jednak zniszczeniu podczas pożaru wsi w 1899 r. i wówczas szkołę z Borzykowy przenie-siono do wsi Pierzaki , gdzie pozostawała do czasu wybudowania nowego budynku w 1901 r. Czasy, w których urządzano szkoły elementarne w gminie Maluszyn, nie były łatwe. Władze zaborcze, przenosząc wraz z uwłaszczeniem chłopów ponownie obo-wiązek utrzymania szkoły na obywateli, często stawiały ich w sytuacji niekorzystnej. Trudności materialne mieszkańców wsi nie pozwalała na zakładanie takiej szkoły, mimo chęci kształcenia się w niej uczniów. Sytuacja taka panowała we wsi Pukarzów, Pągów i Błonie. Wójt gminy Maluszyn w sporządzonym wykazie szkół elementarnych dla Komisa-rza Spraw Włościańskich w Piotrkowie z 1866 roku donosił: „Włościanie [wspomnianych wsi – przyp. autora] oznajmili, że zakładać szkoły sobie nie życzą, tylko aby im wolno było trzymać nauczyciela, któremu z kolei dawali żywność i płacę, aby ich dzieci uczył pacierza, katechizmu i przysposabiał ich do dobrego” . Poza ważnym lokalem dla urządzenia szkoły, na jej uposażenie składały się także odpowiednie sumy pieniężne. Naczelnik ŁDS rozporządzeniem z dnia 23 września 1866 r. wyznaczał koszt utrzymania szkoły, wyłącznie ze składek chłopskich, na sumę 210 rubli rocznie . „Etat dla Katolickiego, gminnego Rządowego Zakładu Szkolnego we wsi Malu-szyn” na lata 1871 – 1873 oraz „rozkłady dla szkółek w Silniczce, Krzętowie i Borzyko-wie” informują nas o wysokości średniej sumy pieniężnej, jaką mieszkańcy obwodu szkol-nego zobowiązani byli przekazać na utrzymanie szkoły . Składki pieniężne przekładały się odpowiednio na ilość domów gospodarskich należących do szkół. Tabela 3. Ilość domów gospodarskich w gminie Maluszyn w 1868 r.
Szkoły w Maluszynie, Silniczce i Krzętowie, należące do dóbr Ostrowskich były uposażo-ne częściowo przez samego Aleksandra Ostrowskiego. Ogólna suma dawania przez niego „ordynarji i zapomogi” wynosiła 92,20 rs. Do podziału na mieszkańców pozostawała za-tem kwota 117,80 rs. Stanowiło to dobrowolne i znaczące wsparcie dworu dla utrzyma-nia szkół elementarnych. W aktach Rządowej Szkoły Elementarnej w Maluszynie, znajduje się spis rzeczy szkolnych z 1868 roku, co świadczy o jej stanie materialnym i wyposażeniu w tamtym okresie. Na użyteczności szkoły znajdowało się: 1. Stołów sosnowych z szufladami 2 Po odzyskaniu niepodległości sytuacja oświatowa w kraju natrafiła na wiele trud-ności. Brakowało przede wszystkim bazy lokalowej, środków na jej budowę i środków dydaktycznych. Warunki lokalowe szkół ulegały jednak poprawie. W 1935 r. na terenie gminy Ma-luszyn na 10 szkół powszechnych 6 posiadało lokale własne, częściowo mieszczące się w budynku własnym, częściowo w wynajętym. Tylko 3 szkoły mieściły się w prywatnych izbach gospodarzy. „Życiową potrzebą jest budowa gmachów szkolnych w Maluszynie, Borzykowie i Sudzinku” – zapisał kronikarz gminy Maluszyn. W wielu przypadkach dla potrzeb szkolnych dokonywano adaptacji dawnego bu-downictwa. W Pukarzowie 1-klasową Publiczną Szkołę Powszechną urządzono w budyn-ku dawnej karczmy, stojącym od 1825 r. na gruncie serwitutów , który przeszedł na wła-sność gminy w 1923 r. Podobnie stało się w Silniczce, gdzie gmina Maluszyn uzyskała budynek należący do fabryki cukru. Własną siedzibę miała także 1-klasowa szkoła po-wszechna w Pągowie, którą znalazła w budynku dworskim z 1850 r. Jako pierwsza ze szkół, mieszczących się w izbie wynajętej, do własnej siedziby przeniosła się 2-klasowa szkoła powszechna w Łazowie. W latach 1927 – 1930 gmina Ma-luszyn pobudowała tam drewniany budynek szkolny, pokryty dachówką. Łączny koszt tej budowy wyniósł 44367,48 złp . Podobnie stało się w Woli Życińskiej, gdzie budynek szkolny z drewna dla 1-klasowej szkoły powszechnej został oddany przez gminę w roku 1929 . Na środki w budownictwie szkolnym składały się fundusze gminy, składki i robo-cizna społeczności lokalnych, subwencje i zapomogi Wydziału Powiatowego, subwencje Skarbu Państwa oraz zaczerpnięte pożyczki w bankach. Zdobyte środki umożliwiły podjęcie prac budowlanych na rzecz szkolnictwa powszechnego. Stan lokalowy szkół po-wszechnych w gminie Maluszyn przedstawia poniższa tabela. Tabela 4.
Budowy nowego gmachu szkolnego nie doczekał się Maluszyn. Rada gminy podjęła plan budowy szkoły Imienia Marszałka Piłsudskiego już w 1935 r. wstawiając na ten cel do budżetu szkolnego 1500 zł., ale nigdy go nie zrealizowała . Publiczna Szkoła Po-wszechna w Maluszynie pozostawała przez blisko 100 lat w czworaku dworskim z czasów Ostrowskich, kiedy to pod koniec lat 50 XX w. została przeniesiona do oficy-ny dawnego zarządu dóbr. W budynku tym pozostaje do czasów obecnych. O warunkach, jakie panowały w szkole 1-klasowej, mieszczącej się w izbie wyna-jętej, dowiadujemy się z dokumentów na przykładzie wsi Sudzinek. Informuje nas o tym Stan pomieszczeń i urządzeń szkolnych, sporządzony według ankiety w Księdze Sanitarnej szkoły przez nauczyciela dnia 1 września 1926 r., który przedstawia się następująco: 1/ Szkoła mieści się w budynku wynajętym. 2/ Budynek jest drewniany, słomą kryty, parterowy. Od wschodu budynek sąsiedni jest to dom murowany. Od zachodu – drewniany. 3/ Szkoła mieści się we wschodniej części budynku. 4/ Wejście do szkoły przez sień. Z wejścia tego nie korzystają współmieszkańcy. 5/ Dzieci z dziedzińca nie korzystają. Boiska lub placu do gier nie ma. Ogrodu szkolnego nie ma. Studnia kopana, głęboka z żurawiem, z kubłem stałym. Cembrowana drzewem, w stanie dobrym. Odkryta. Ustępów nie ma. 6/ Izba szkolna jest jedna. 7/ Umywalni nie ma. 8/ Zamiatanie i odkurzanie sal szkolnych odbywa się po lekcjach przy otwartych drzwiach. Mycie podłogi co miesiąc. Sprzątanie powierzone stróżowi. 9/ Spluwaczek nie ma. 10/ Rolet lub zasłon nie ma. 11/ Ciepłomierzy nie ma. 12/ Koszy do papierów nie ma. 13/ Tablica jest jedna z drzewa olchowego, czarno malowana. Ściera się ścierką. 14/ Ławek 14 dwuosobowych. 5 malowanych na czarno. Wymiar ławki 1 metr 16 cm. 15/ Katedry nie ma. Jest prosty biały stół i krzesło z desek. 16/ Inne sprzęty: mapa Europy mocno uszkodzona. Szafy nie ma. Globus jest. Liczydła nie ma. 17/ W lokalu odbywają się konferencje nauczycielskie. 18/ Natrysków nie ma. 19/ Dzieci w szkole nie otrzymują gorących śniadań ani obiadów. 20/ Mieszkanie nauczyciela mieści się w innym domu. Mieszka tylko on sam. Składa się z jednej kuchni. 21/ Lokal jest dla szkoły nieodpowiedni ponieważ izba szkolna jest oddzielona od miesz-kania gospodarza nie ścianą lecz drzwiami szklanymi. Powierzchnia sali szkolnej wynosi 28,4 m2, co w przeliczeniu na jednego ucznia stanowi zaledwie 0,56 m2 powierzchni . O stanie szkół powszechnych w gminie Maluszyn w kolejnych latach okresu mię-dzywojennego informują nas sprawozdania podinspektora szkolnego powiatu Radomsko sporządzone w czasie kontroli szkół. Po wizytacji 4-klasowej publicznej szkoły powszech-nej w Maluszynie, odbytej w dniu 6 czerwca 1934 r., podinspektor donosił: „Szkoła ulo-kowana w dwóch budynkach. Trzy izby szkolne mieszczą się w budynku własnym z tych dwie są o powierzchni 30 m2 i 35 m2, a jedna ma zaledwie 26 m2. Czwarta izba jest w budynku wynajętym, ma powierzchni ponad 40 m2, oświetlenia za słabe. W budynku własnym jest nadto pokój na kancelarię szkolną, która utrzymana jest bardzo niedbale” . Sytuacja nie lepiej wyglądała w podobnie zorganizowanej szkole stopnia II w Krzę-towie. Wizytacja została tam przeprowadzona w dniu 18 listopada 1938 r. i w ocenie podinspektora szkolnego wypadła następująco: „Szkoła mieści się w budynku gminnym (2 izby lekcyjne i 2 mieszkania nauczycieli) i w budynku wynajętym (1 izba lekcyjna). Bu-dynek własny w stanie obecnym nie nadaje się na szkołę. Wymaga gruntownego remontu, połączonego z przebudową sal lekcyjnych i mieszkań. Przeróbki te mogłyby być dokonane po uprzednim zbadaniu budynku przez inżyniera powiatowego. Izby lekcyjne nieodpo-wiednie. Brak boiska i ogródka, chociaż teren jest tylko nieuporządkowany i nieogrodzony (całe obejście wymaga ogrodzenia). Ustępy nieodpowiednie i za małe. Przy wynajętej izbie lekcyjnej jest tylko jeden pojedynczy ustęp. Projekt budżetu szkoły w Krzętowie na 1939/40 rok, opracowany przez opiekę szkolną, przewiduje między innymi: ogrodzenie placu szkolnego, pokrycie budynku gospodarczego, pokrycie ustępów, ułożenie nowej podłogi w izbach szkolnych i mieszkaniach, budowę schodów do izb szkolnych, budowę nowych drzwi, reperację ławek, budowę nowych ławek itd. Z wyliczenia tego wynika w jak opłakanym stanie znajduje się budynek szkolny. Pomocy naukowych szkoła podsiada bardzo mało. Zupełny brak pomocy do przyrody martwej i zajęć praktycznych. Bibliotecz-ka liczy 147 książek. Pisemek mało: po jednym egzemplarzu Płomyka, Płomyczka i Małe-go Płomyka. Opieka szkolna i rodzice szkołą zainteresowani, ale środowisko biedne, więc nie może dać szkole pomocy materialnej. Z oświaty pozaszkolnej prowadzi nauczyciel-stwo bezinteresownie kurs dokształcający dla przedpoborowych. Izba szkolna z trudem mieści słuchaczy tego kursu. Kancelaria szkolna wymaga uporządkowania” . Nieco lepiej, wydawałoby się, wyglądał stan szkół 1-klasowych, mieszczących się w lokalach wynajętych, o które gospodarze zazwyczaj dbali sami. Szkołę stopnia I w Su-dzinku podinspektor szkolny wizytował w dniu 27 października 1938 r. i przedstawił na-stępujące sprawozdanie: „Izba szkolna wynajęta, dosyć szczupła, z trudem pomieścić może ławki, tablice i szafkę. Koło szkoły są tylko ustępy, brak ogródka i placu do zabaw. Szkoła korzysta z placu ogólnego, który znajduje się w pobliżu szkoły. Sprzęty (ławki) w możli-wym stanie. Pomocy naukowych mało, książek w bibliotece także mało, brak gazetki, jest pisemko dla dzieci. Najważniejszą zdobyczą szkoły jest aparat radiowy. Zdobycie tego aparatu jest prawie wyłączną zasługą nauczycielki [Janiny Michalewskiej – przyp. auto-ra]” . Najbardziej pozytywne sprawozdanie podinspektor szkolny sporządził w czasie wizytacji 1-klasowej szkoły powszechnej w Łazowie, w którym czytamy: „Szkoła mieści się w bardzo ładnym budynku własnym. Izba szkolna obszerna, bardzo dobrze oświetlona. Ławki typu starego” . Szkoła w tej miejscowości należała do najlepiej prosperujących w gminie Maluszyn. Zaprowadzenie szkolnictwa na omawianym terenie jest zasługą maluszyńskiego dworu, który stanowili ludzie nade wszystko umiłowawszy ojczyznę i pracę dla niej. Alek-sander Ostrowski w oświeceniu warstwy najniższej dla poszanowania tradycji i kultury polskiej widział sens swojej działalności gospodarczej i politycznej. Utrzymanie szkoły i nauczyciela nie byłoby łatwe bez woli mieszkańców, którzy nie szczędzili swej ofiarnej pracy dla jak najlepszego funkcjonowania szkół. W II Rzeczypospolitej szkołom po-wszechnym doskwierał głównie problem lokali, na które chętnie oddawali swoje izby w domach mieszkańcy. Dużą pomoc finansową dla pobudowania budynków szkolnych ofia-rowała gmina Maluszyn. Należy zaznaczyć, że we wsi Sudzinek, Rogi i Pągów szkoła po-wszechna pozostawała bez własnego budynku szkolnego i funkcjonowała wyłącznie w izbach wynajętych. Ostatnią siedzibą 1-klasowej szkoły powszechnej w Sudzinku był drewniany dom Stefana Synowca w Sudzinie (obecnie Piotr Kluza). Zajęcia lekcyjne odbywały się tam do czasu wybudowania własnego gmachu szkolnego, z czerwonej cegły, dopiero w połowie lat 50 XX wieku. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Zmieniony ( 18.11.2010. ) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| « poprzedni artykuł | następny artykuł » |
|---|
